Destpêka damezrandina Hêza Balek vedigere sala 1962 dema ku di nava tabûrekê de hatibû rêkxistin, di sala 1963an de, rêxistinên Partiya Demokrata Kurdistanê (PDK) di du beşên sereke yên siyasî û leşkerî de hat birêxistinkirin, beşa siyasî rêxistina partiyê bû, lê gelek caran beşdarî qadên şer ên berevaniyê û kampanyayên leşkerî bûn, paşê, beşa Pêşmerge hate berfirehkirin û bi hêz, betalyon û liq hat rêxistin, di sala 1965-an de, Tabûra Balek bi girîngî pêşve çû û bû hêzek mezin a organîze ku ji çar tabûran pêk dihat, erka wê berevanî û operasyonên leşkerî bû li cihên stratejîk ên Balekayetî û Riwandizê û wê herêmê, paşê ji ber zêdebûna hêzên Pêşmerge û berfirehkirina sînor di sala 1975an de bêtir hate pêşxistin û 3 hêzên din hatin avakirin.

Hêza Balek jî yek ji wan hêzan bû ku herêmeke coxrafî ya berfireh li Balekayetî, Biradost, Riwandiz, Geliyê Rûstê, Balekiyan, Xaneqa û Ako girtibû, di destpêkê de fermandariya hêza Pêşmerge di bin berpirsyariya Mela Taha, Mîna Axa û Qadir Axa de bû, pişre Muqedim Ezîz Akreyî, Eqîd Kafî Nebewî, Abdullah Îsmaîl û Mela Mator serperiştiya hêzê dikir.

Di sala 1964an de, serkirdayetiya şoreşê tabûrek ji hêzên Pêşmerge li Gelale bi serpereştiya Ebdullah Axayê Pişderî û Xezalî Mîrxan Barzanî ava kir, ku piştre Sedîq Efendî cîgirê wî bû, Firanso Herîrî berpirsê îdarî û hewalgiriyê bû, Faris Şukrî rêberê siyasî yê Pêşmerge bû, Dawud Ebdullah rêvebirê nivîsgeha pênûsê bû û Erîf Kardo jî berpirsê erzaqê tabûrê bû, Mihemed Emîn Kirêt serliqê navenda tabûrê bû, Ebdulrehman Îsmaîl Eqrawî berpirsê beşa endezyariyê, Taha Mihemed Şerîf berpirsê bêtela tabûrê û Mihemed Kolekeyî jî berpirsê zêrevanên navendê bû.

Tabûr ji 8 rliqan pêk dihat û serliq ev bûn:

1- Hecî Bêroxî

2- Hesen Xal Hemze

3- Erîf Yasîn

4- Hadê Hesko

5- Mistefa Salih Nêrweyî

6- Mela Emîn Barzanî

7- Ezzat Silêman Beg

8. Raîs Kemal kesekî ereb ê serliq ê Komunîstan bû.

Hêza Pêşmergeyên Balek ji tabûrê bo hêzê

Di Tîrmeha sala 1965an de rêberê şoreşê Mistefa Barzanî biryar da ku tabûra 5 a Balek berfireh bike û di forma hêzê de ji nû ve bê birêxistin kirin, ku çar tabûrên wê hebûn û paşê jî zêdetir, divê hemû hêz li seranserê Kurdistanê rasterast bikevin bin kontrola Barzanî, Ebdullah Axa Pişderî fermandarê wê hêzê bû û Sedîq Efendî û Ebdulrezaq Bêtûşî cîgirên wî bûn, Firanso Herîrî berpirsê parastina hêzê bû, Hesen Nas jî berpirsê rêveberiyê bû, Hakim Sedîq Xoşnaw berpirsê darayî û Taha Mihemed Şerîf Akreyî, Nûrî Heyder, Mewlûd Îbrahîm û Audallah Mellazade her yek demekê berpirsê dezgeha hewalgiriya hêzê bûn, Dawud Ebdullah berpirsê pênûsa wê hêzê bû û Hemedemîn Kirêt û Hemîd Ehmed Qelasncî her yek demekê demekê jî serliqên navenda wê hêzê bûn.

Tabûrên Hêza Balek di salên (1965-1970) de

1. Tabûra yekmîn

Hacî Bêroxî fermandarê tabûrê bû û Nacî Beg û Erîf Yasîn her yek demekê cîgirên wî bûn, Hemîd Seîd berpirsê darayî û pênûsa tabûrê bû, yên jêrîn jî serliqên wê bûn:

1- Zikrî Yehya

2- Mûsa Şêmed

3- Jadir Mihemed Mizûrî

4- Ebdulrehman Derwêş Akreyî

5- Yasîn Bêroxî

6- Şiwan Dirî

7- Cewher Bêrsyavî

8- Elî Şikak

Serpel jî her yek ji Ezîz Xan, Desko Hacî Bêroxî, Husên Sûrî, Seîd Îbrahîm, Şêx Homer, Mamend Axa Dêlze, Sebah Mîrke Xeylanî, Ebdulrehman Derwêş Akreyî û Kemal Şewqel bûn.

1. Tabûra duyemîn

Mistefa Nêrweyî fermandarê tabûrê bû, Mohsin Hacî Nêrweyî cîgirê wî bû, Husên Fetah berpirsê rêveberiya tabûrê bû û evên li jêr jî serliqên wê bûn:

1- Hemîd Efendî

2- Mîrxan Hemedemîn Mîrxan

3- Çawşîn Xano

4- Hadê Hesko

5- Osman Salih Nêrweyî

1. Tabûra sêyemîn

Mela Emîn Barzanî fermandarê tabûrê bû û Omer Seyîd Nebî jî cîgirê wî bû, Hacî Mihemed berpirsê rêveberiyê bû û ev jî serliqên wê bûn:

1- Seyîd Selîm Seyîd Nebî

2- Hemeziyad Feqyanî

3- Osman Hojranî

4- Mîrkey Xeylanî

  5- Zubêr Elî

6- Silêman Ebdullah

7- Şakir Begê Gerdî

4. Tabûra çaremîn

Izzet Silêman Beg Fermandarê tabûrê û Mihemed Emîn Feqê Hesen cîgirê wî bû û ev jî serliqên wê bûn:

1- Seyîd Mistefa

2- Mecîd Beg

3- Seyîd Ebullah

4- Mam Îlyas Ruwandizî

5. Raîs Kemal serliqê Komunîstan bû

Hêza Balek di qonaxa duyemîn de (1970-1975)

Piştî peymana 11'ê Adara 1970'î li gorî biryara hikûmetê di nava hêzên Balek de Tabûra Parastina Sînor hat avakirin, ku ji 500 Pêşmergeyan pêk dihat, Ebdullah Axa Pêşderî fermandarê Tabûrê, Hacî Bêroxî cîgirê wî, Hemîd Efendî alîkarê wî, Dawûd Ebdullah cîgirê alîkarê wî bû, mela Omer Mela Osman jî îmamê Tabûrê bû, fermandarên siryan ev bûn:

1- Mistefa Salih Nêrweyî

2- Izzet Silêman Beg

3- Mela Emîn Barzanî

4- Erîf Yasîn Doskî

5- Hemedemîn Mîrxan Mêrgasorî

Ev jî fermandarên Siriyê bûn ku ji 18 Siriyan pêk dihat:

Esed Elî bi nasnav Fethî, Hesen Xidir Reşo, Seyîd Selîm Nebî, Osman Salih Nêrweyî, Mohsin Hacî Salih, Çawşîn Xano, Wesman Ebdullah Hocranî, Zubêr Elî, Bêcan Cundî, Seyîd Ebdullah Nebî, Elîko Nebî, Ezîz Xan Mihemed, Halî Mihemed Dolemerî, Cadir Mihemed Mizûrî, Mûsa Şêmed, Şiwan Dirî, Çawşîn Obeyd Mihemed û Ramazan Mihemed Feqî.

Di vê tabûrê de jî 9 mufewiz û 6 rais urafa siriyê û 29 erîf û 74 cîgir erîf û 124 pasevanên yek xet hebûn. Yên ku di vê tabûrê de cih negirtin her kesê ku berê karmendê hikûmetê bû vegerya ser karê xwe yê berê, yên din ji nû ve li navenda hêz û tabûran hatin qeydkirin, her meh alîkariya wan dihat kirin û dema ku hewce bû berhev dibûn, Nasir Hesen wek fermandarê hêzê çavdêriya wan dikir.

Hêza Balek di qonaxa sêyemîn de di salên (1974-1975) de

Piştî destpêkirina şer di sala 1974an de, Tabûra Pasevanên Sînor hat hilweşandin û hêza Balek bi asteke mezintir ji nû ve hat damezrandin, Ebdullah Axa Pişderî wek fermandarê wê hêzê hat danîn, her yek ji van ji bo demekê weke cîgirê hêzê hatin destnîşankirin: Milazim Yûnis Rojbayanî, Neqîb Adil Akreyî, Neqîb Wirya Ma'rûf û Neqîb Azad Mîran. Navenda hêzê ji çend beşên sereke yên weke rêveberî, darayî, topxane, endazyarî, dijî firoke, hewalgirî (istixbarat), parastin, berevaniya niştimanî, berevaniya sivîl, tenduristî, dadgeh, merceb û embaran pêk dihat.

1. Beşa rêveberî

Hesen Nasir berpirs û Hemîd Ehmed jî serliqê navendê bû.

1. Beşa darayî

Hakim Sedîq Xoşnaw berpirs û Îdrîs Hadî jî alîkarê wî bû.

1. Beşa topxane

Beşek aktîf bû ji bo piştevaniya Pêşmerge. Cûreyên topên 60 mm, 81 mm, 82 mm, 120 mm, 25 topên req û 122 mm û topên meydanî yên 155 mm bûn. Her çend ew top kevin bûn û ne pir baş bûn û gule jî kêm bûn, lê topxaneyên Pêşmerge gelek jêhatî bûn dema ku li bereyên şer hatin bikaranîn di bêhêzkirina dijmin de gelek bi bandor bûn û ziyanek mezin gihandin, Pêşmergeyên ku di nava topxaneyê de bûn ev in: Halî Dolemerî, Omer Osman, Erîf Şêxe, Hemedemîn Reşaşçî, Ebdulrehman Bêşeyî, Dilawer Fayeq, Milazim Xidir Elwan, Milazim Enwer Mêrî, Milazim Xidir Debax, Firyad Qadir, Esed Elî, Erîf Cebar, Erîf Esed Karwançî, Erîf Sedîq Qadir, Celal Silêman Aşgeyî, Mihemed Mehmûd Herkî, Nyib Zabit Cemal, Mam Tofîq Dergeleyî, Mistefa Dolamerî, Omer Axa Dolamerî û Elî Mistê Barzanî. Li gorî rêkeftina di navbera serkirdayetiya şoreşê û Îranê de, Halî Dolamerî, Elî Mistê Barzanî, Mistefa Dolamerî û Omer Axa Dolamerî perwerdeya bikaranîna hawanên 120 mm yên Îranê dîtin.

1. Beşa endazyarî

Beşeke girîng a hêzên Pêşmerge bû di dema şoreşê de, Pêşmergeyên vê beşê erkê wan danîn û rakirina mayînan bûn dema pêwîst bûn, her wiha bombe û napalmên ku di dema bombebarana artêşa Iraqê de neteqiyan jî bêbandor kirin û barût ji bo çêkirina mayînan bikar anîn.

Pêşmergeyên beşa endezyariyê Milazim Yûsif Pitros, Ebdulrehman Îsmaîl Akreyî, Raîs Urafa Salih, Terq Ebû Lehya, Hacî Îbrahîm Korî û Mihemed Emîn Reşîd Korî bûn.

1. Beşa dijî-firokeyan

Ev jî beşeke gelek giring a hêzên Pêşmerge bû ji bo kêmkirina metirsiya hêzên asmanî li ser navçeyên şoreşgê, çekên hêza dij-firokeyan çekên Mêtralyozên 12.5mm, 14.5mm û 32mm bûn, ji ber ku çek kevn bûn, ji bo balafirên pêşketî yên wê demê ne zêde bi bandor bûn, lê pêşmergeyên ku di bikaranîna wan çekan de pispor bûn, karîn çend firokeyên artêşa Iraqê yên weke Elyoşin, Mêg 19, Bacer û Mêg 21 bixin xwarê.

1. Beşa hewalgirî (Îstixbarat)

Ev beşa han di destpêka damezrandina hêza Balek de hate damezrandin, ku roleke gelek girîng di gihandina peyamên serkirdayetiya şoreşê bo eniyên şer û berovajî vê de hebû, destpêkê ji aliyê Taha Mihemed Şerîf, Hişyar û Mewlûd Îbrahîm ve dihat birêvebirin, sala (1970-1974) pir zêde giringî pê hat dayîn, Abdullah Melazade bû berpirsê giştî, amûrên wan pênc dezgehên Bêtelê yên sereke, çend dezgehên rûsî 104 û 105, û dezgeha radyoya (guhdarîkirina balafirê) û 80 ajans (Hockey Tokey) hebûn û li eniyên pêş ên çeperên parastina Pêşmerge hatibûn dabeşkirin.

Hemû pêşmergeyên hêza hewalgirî dema pêwîst bû li eniyên şer amade bûn û fermanên serkirdayetiyê rasterast gihandine bereyên şer, her wiha nûçeyên çalakiyên eniyên Pêşmerge ji serkirdayetî û êzgeyê Dengê Kurdistanê re digihandin, ji aliyê êzgey jî ve nûçe li seranserê Kurdistanê hat weşandin, ji bilî ragihandina nûçeyan, bêtelên wê hêzê bi rêya dezgeha (guhdarîkirinê) çavdêriya tevgera topxane, tank, firoke û hêzên piyade yên artêşa Iraqê dikirin, wan dizanibû ku artêş dixwaze li ku derê êrîş bike an bombebaran bike, wan yekser berpirsên xwe agahdar dikirin û serkirdayetiyê pilanên pêwîst ji bo rûbirûbûn û parastin an vekişîna ji wan deveran çêdikir, her demê bêtel bi hêz bûn, derbeke mezin li artêşa Iraqê didan.

1. Parastin

Ev beş ji aliyê Ebdulrehman Ebû Ewf ve dihat birêvebirin û Ebdulrehman Gerdî alîkarê wî bû, Milazim Hejar Kerkûkî demekê berpirsê parastina Geliyê Akoyan bû, piştre Osman Xoşnaw li şûna wî hat erkdarkirin, ev ji bo komkirina agahiyan li ser hêzên hikûmetê hatibûn erkdarkirin.

1. berevaniya niştimanî

Ev hêz di sala 1969 de ji ber du sedeman hate damezrandin, yek ji wan haydarbûn bû ji pişta qada şer bû ku hikûmet bi helîkopteran hêzên xwe nede erdê bilindahiyên li pişt çeperên Pêşmerge bigire, ya duyemîn jî ew e ku di dema pêwîst de alîkariya qadên şer bikin, bi vê mebestê kesên ji gundiyên sînorê Balekê di bin navê Hêza Parastina niştimanî de bi navê hêza (Karox) hatin qeydkirin û çek li ser wan hatin belavkirin, demekê Şêx Mihemed Hersîn fermandarê wê hêzê bû û Hesen Nasir jî cîgirê wî bû, piştî wî, Abdullah Axa serpereştiya wê kir û Hesen Nasir jî alîkariya wî dikir.

1. Parastina Sivîl

Leşkerên artêşa Iraqê yên ku li qada şer hatin kuştin û cenazeyên wan li qada şer di man, berevaniya sivîl li gorî qanûnên îslamî ew vedigerandin û diveşartin, her wiha di dema êrîşên asmanî de alîkarî û rêbertiya şêniyên herêmê dikirin û cenazeyên şehîdan spartin axê, Cewher Hîranî serperiştiya kar dikir û Mela Îbrahîm Rêzanî jî alîkarê wî bû.

1. tendûrûstî

Ev dezgeh gelek xizmet ji Pêşmerge re kiriye, hêza Balek nexweşxaneyek taybet hebû ku ji aliyê birînpêçan Ehmad û Maxdîd Fetah ve dihat birêvebirin, di sala 1974an de nexweşxane hate pêşxistin û Dr.Xesrew Cemîl Dizeyî û Dr.Kurdo her yek ji bo demekê serpereştiya wê dikir, birînpêçan jî alîkariya wan dikir.

1. dadgeh

Dadgeh yek ji dezgehên şoreşê bû, di hêza Balek de dezgeheke dadgehê bi serokatiya Hakim Hesen Pişderî hebû, di sala 1974an de Hakim Seîd Yaqûbî, Hekîm Tofîq û Hekîm Husên Xoşnaw bûn alîkarên wî, Mamosta Mela Qadir Siktanî hakimê Gelale û Mela Wais hakimê Dola Rustê, bi alikariya pisporên urf û edetên kurdan, ji aliyê Şerîetê ve bi hukumdaran re hevkarî dikirin, Pirsgirêkan çareser kirin û di derbarê mijarên perwerde, erd û malbatê de biryarên guncaw girtin da ku di navbera aliyên nakok de lihevhatin pêk were.

1. Depo û embarên cebilxane (umbar)

Neqîb Wirya Ma'rûf berpirsiyarê vê beşê bû û Milazim Cemal, Milazim Fuad û Baqî Ma'rûf ji bo dabînkirina pêdiviyên leşkerî alîkariya wî dikirin.

Tabûrên Hêza Balek di salên (1974-1975) de

1. Tabûra yekemîn

Pêkhateya tabûrê wiha bû: Hecî Bêroxî fermandarê tabûrê bû û Hemîd Seîd Gurgo jî berpirsê rêveberiyê bû û serliqên wê ev bûn:

Mûsa Şêmed, Zikrî Yehya, Elî Şikak, cadir Mihemed Mizûrî, Sebah Mîrke Xeylanî, Mamend Mistefa Dêlzeyî, Yasîn Bêroxî, Cewher Bêrsiyavî û Seîd Îbrahîm Kelêtokî.

1. Tabûra duyemîn

Fermandarê tabûrê Mistefa Nêrweyî û Osman Salih Nêrweyî jî cîgirê wî bû û serliqên wê ev bûn:

Ebdulwahid Nêrweyî, Çawşîn Xano, Husên Fetah Nêrweyî, Muhsin Hacî Nêrweyî û Ebdullah Mela Xidir.

3. Tabûra sêyemîn

Mela Emîn Barzanî fermandarê tabûrê û Hacî Mihemed jî cîgirê wî bû û serliqên wê ev bûn:

Wesman Hojranî, Seyîd Selîm, Hemeziyad Feqîyanî, Salih Akoyî, Zubêr Elî û Silêman Ebdullah Çarbotî.

4. Tabûra çaremîn

Fermandarê tabûrê Izzet Silêman Beg bû û Mihemed Emîn Feqê Hesen cîgirê wî bû û serliqên wê ev bûn:

Seyîd Mistefa, Mecîd Beg û Mihemed Ma'rûf.

5. Tabûra pêncemîn

Erîf Yasîn Fermandarê tabûrê û Ramazan Mihemed Doskî cîgirê wî bû û serliqên wê ev bûn:

Şiwan Dirî, Ezîz Xan Muhacir û Hemîd Bîr Doskî.

6. Tabûra şeşemîn

Seyîd Asî, Bêcan Cundî û Hemîd Efendî her yek demekê fermandarn tabûrê bûn û serliqên wê ev bûn:

Husên Hemedol Balekî, Wasta Îsmaîl, Elî Sor, Îsmaîl Hacî Qadir û Ferzende Efendî.

7. Tabûra heftemîn

Fermandarê tabûrê Elîko Nebî û Seyîd Ebdullah Nebî jî cîgirê wî bû û serliqên wê ev bûn:

Mela Şêx Mihemed, Hadî Silêman Nebî û Erîf Îbrahîm Ebdullah.

Balekayetî li sala 1975

Di 1975 de, hêzên Balek bêtir berfireh bûn, sînorê wê bû eniyek ku Îdrîs Barzanî pêşengiya wê dikir, Ebdullah Axa Pişderî, fermandarê wê hêzê de wê demê de tevî Firanso Herîrî bû endamê mekteba giştî ya leşkerî, ku her du jî di rêvebirina eniyê de alîkar bûn, Hêza Balek di nav çend hêzan de hatibû dabeşkirin ku sînorên erdnîgarî bi vî awayî hatibûn diyarkirin:

1. Hêza Balek

Sînorên erkên wî di nav Geliyê Bêşe, Çiyayê Hesen Beg, Aşê Xidir Axa, Ser Berdê, Çemê Musaka heta rêya sereke ya Cundiyan-Gelale bû, Elî Xelîl fermandarê wê hêzê bû û Milazim Yûnis Rojbeyanî jî cîgirê wî bû, di nav de çar tabûr hebûn:

1. Tabûra 1 - Hecî Bêroxî

2. Tabûra 2- Mistefa Nêrweyî

3. Tabûra 5 - Erîf Yasîn

4. Tabûra 6 - Hemîd Efendî

2- Hêza Hendrîn

Sînorê vê hêzê ji rêya sereke ya Cundiyan-Gelale heta Geliyê Akoyan û Korak bû, destpêkê Silêman Hacî Bedrî wek fermandarê wê hêzê hat destnîşankirin, piştre Izzet Silêman Beg bû fermandarê wê hêzê, tabûrên wî ev bûn:

1. Tabûra 3. Akoyan

2. Tabûra 4. Hendrîn-Tabûra 7. Elîko

3- Hêza Serçiya

Fermandarê wê hêzê Mîrxan Hemedemîn Mîrxan bû, Salih Mihemed Kekşar cîgirê wî bû û Ehmed Salih Bekir jî berpirsê rêveberiyê bû, hêz ji çar tabûran pêk dihat:

1. Tabûra yekemîn bi fermandariya Ehmed Hesen Silêman bû.

2. Tabûra duyemîn jî di bin fermandariya Mehdî Hesen Doskî de bû.

3. Tabûra sêyemîn Şabaz Ehmed Şabaz fermandarê wê bû.

4. Tabûra çaremîn jî bi fermandariya Îbrahîm Kuremarkî bû.

4- Hêza Zozikî

Hêza Zozkî ji leşkerên kurd pêk dihat ku di salên 1973-1974an de ji artêşa Iraqê derketibûn û tevlî Artêşa Şoreşga Kurdistanê bûbûn. Hêz ji sê tabûran pêk dihat:

1. Tabûra yekem bi fermandariya Neqîb Hesen Barzanî bû.

2. Tabûra duyemîn jî di bin fermandariya Milazim Yûnis Rojbeyan de bû.

3. Tabûra sêyemîn bi fermandariya Neqîb Adil Akreyî bû.

Çavkanî:

1. Îsmaîl Gundejorî: Şoreşa Îlonê li Balekayetiyê, Çapxaneya Rojhelat, Çapa 1, 2018.

2. Xazî Adil Gerdî: Pêşmergeyek di xizmeta rêya Barzanî de Hecî Bêroxî, berg 1, çapa duyem, Tirkiye, 2021.

3. Abdullah Rehman Melazade, Şêweya pêkhateya leşkerî ya Şoreşa Mezin a Îlonê, çapa duyem, Duhok, 2012.

4. Hawkar Kerîm Heme Şerîf: Şoreşa Îlonê 1961-1970, Çapa 1, Çapxaneya Zanîngeha Selahedîn, Hewlêr, 2012.

5. Senger Îbrahîm Xoşnaw: Bûyerên Leşkerî yên Şoreşa Îlonê 1970-1975, Çapa 1, Hewlêr, 2022.

6. Omer Osman: Jiyana Kurdekî, Çapxaneya Mukriyanî, çapa 2, berg 1 û 2, 2008.

7. Milazim Xidir Ebdullah Debax: Bîranînên min û topxaneyên şoreşa mezin a Îlonê, çapa sêyem, çapxaneya Roşnbîrî, Hewlêr, 2020.