مستەفا شێخ محه‌مه‌د شێخ عه‌بدولسه‌لام عه‌بدوڵا بارزانی، ناسراو به مه‌لا مستەفا بارزانی، جه‌نه‌ڕاڵ مستەفا بارزانی، پێشەوا، سه‌رۆك مستەفا بارزانی و بارزانی مستەفا، لە ١٤ی ئاداری ١٩٠٣ له گوندی بارزانی سەر بە پارێزگای هەولێر لەدایکبووە، هەڵگیرسێنەری شۆڕشی دووەمی بارزان، دامەزرێنەری لێژنەی ئازادی، جەنەڕاڵ لە کۆمارى کوردستان لە مهاباد، سەرۆکی حکومەتی کاتیی دەرەوەی کوردستان لە باکۆ و دامەزرێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان و ڕابەری شۆڕشی مەزنی ئەیلوول بووە، لە ١ی ئاداری ١٩٧٩ لە نەخۆشخانەی مایۆکلینک لە ئەمریکا کۆچى دوایی کردووە.
قۆناغەکانی خوێندن
مستەفا بارزانی له مزگه‌وتی گوندی بارزان دەستی بە خوێندن کردووە، دوای کۆتاییهاتنی شوڕشی یەکەمی بارزان لە ساڵی ١٩٣٤ بۆ شاری موسڵ دوور خراوەتەوە و له‌وێ لە قوتابخانه‌ی ئایینیی مزگه‌وتی عه‌بدوڵا نه‌شئه‌ت به‌گ ده‌ستی بە خوێندنی فیقهی ئیسلامی کردووە و زمان و ئه‌ده‌بی فارسی لای مامۆستا عه‌لی بۆتانی خوێندووە، وانه‌ی مامۆستایانی له مزگه‌وتی ئه‌لنور ئه‌لكه‌بیر لای مامۆستا شێخ عه‌بدوڵا نیعمه و له مزگه‌وتی عه‌بدوڵا، قوتابخانه‌ی ئایینی فه‌یسه‌لییه، قوتابخانه‌ی ئایینی ئیمام ئیبراهیم به‌شداریی كردووە، لە ساڵی ١٩٥٥ له زانكۆی حزبی كۆمۆنیستی یه‌كێتی سۆڤیەت له شاری مۆسكۆ وه‌رگیراوه و دوای سێ ساڵ به‌كالۆریۆسی له زانستی ڕامیاریدا وه‌رگرتووه.
زمانه‌كانی كوردی، عه‌ره‌بی، فارسی، توركی، ڕوسی، ئه‌رمه‌نی و ئینگلیزیی زانیوە.
دەستپێکی خەبات
ساڵی ١٩٠٦ لە تەمەنی سێ ساڵیدا، به تۆمه‌تی بەشداری لە ڕاپه‌ڕینی شێخ عه‌بدولسه‌لام بارزانی برای، له‌لایه‌ن محه‌مه‌د فازڵ پاشا داغستانیی والی موسڵ، له‌گه‌ڵ دایكی له موسڵ بەند كراوه.
مستەفا بارزانی ساڵی ١٩١٩ بە سەرکردایەتی هێزێکەوە بە هانای شێخ مه‌حمودی حه‌فید (١٨٨١-١٩٥٦) چووە كه دژ به سوپای بەریتانیا ده‌جه‌نگا، هەمان ساڵ بە هانای شێخ سه‌عیدی پیران (١٨٦٥-١٩٢٥)ى ڕێبه‌ری شۆڕشگێڕی باكووری كوردستانەوە چووە كه دژ به سوپای كۆماری توركیا ده‌جه‌نگا و ساڵێک دواتر به سەرکردایەتی هێزێكه‌وه به فریای ئه‌ندرانیكى پاشای ئه‌رمه‌نەوە چووه.
له ٢٣ی حوزهیرانی ١٩٣٢ له‌دوای نسكۆی شۆڕشی یه‌كه‌می بارزان و له‌ژێر هه‌ڕە‌شه‌ی هێزی ئاسمانی بەریتانیادا، لە ئەنجامی خاپووركردنی ٧٩ گوند و تێكدانی ١٣٦٥ خانوو، جارێکی دی به ناچاری ئاواره‌ی كۆماری توركیا بووه و له شاری ئه‌ده‌نه وه‌ك په‌نابه‌ر ژیاوه و بۆ ماوه‌یه‌ك له‌وێ ده‌ستبه‌سه‌ر بووه.
دواى گەڕانەوەیان لە تورکیا، لە ساڵى ١٩٣٤ بۆ موسڵ دوورخراوەتەوە، سه‌ردانی باره‌گای حزبی ئه‌خای كردووە، ساڵی ١٩٣٦ بۆ شاره‌كانی به‌غدا، ناسریه، دیوانیه و حیله دوورخراوه‌ته‌وه و ساڵی ١٩٣٩ له‌لایه‌ن ڕژێمی پاشایه‌تی عێراقه‌وه بۆ شاره‌دێی پردێ له سنووری پارێزگای كه‌ركووك و دواتریش بۆ شاری سلێمانی دوورخراوه‌ته‌وه.
شۆڕشی یەکەمی بارزان
مستەفا بارزانی له ساڵی ١٩٣١ فەرماندەی هێزی شۆڕشگێڕانی بارزان بووە دژ بە سوپای هێرشبەری عێراق بە فەرماندەیی عه‌قید به‌رقی شه‌وقی وه‌یس، هەروەها سەرکردایەتی شه‌ڕەکانی برادۆست دژ به هێزه‌كانی شێخ ڕە‌شیدی لۆلان و به‌ره‌ی مێرگه‌سۆر و شه‌ڕی بێرسیاڤی دژ به‌و هێزه عەشاییرانەى هاوکارى سوپاى عێراق بوون کردووە و فه‌رمانده‌ی شه‌ڕه‌كانی گه‌روابنی، كۆركێ، هه‌ڤنكا، كانیە لنج، زێت، پیران و شه‌ڕی دۆڵا ڤاژی بووە دژ بە سوپای عێراق کە لەلایەن جه‌نه‌راڵ ڕۆبنسۆنەوە فەرماندەیی دەکرا.
شۆڕشی دووەمی بارزان
مستەفا بارزانى له ٢٧ی ته‌موزی ١٩٤٣ شۆڕشی دووه‌می بارزانی هه‌ڵگیرساندووه و له دژی هێزی سوپا و پۆلیسی عێراق فه‌رمانده‌یی شه‌ڕەکانی خێره‌زوك و گۆڕە‌توو و چیای پیران و مه‌زنێی كردووه، له ڕۆژانی ٩ تا ١١ی تشرینی دووەمی ١٩٤٣ له نزیك مێرگه‌سۆر توانی تیپێكی سوپای عێراقی تێكبشكێنیت و هەروەها فه‌رمانده‌یی به‌ره‌ی نه‌هلێ و شه‌ڕی پیرسی له دژی سوپای عێراق كردووه.
ئەرک و بەرپرسیاریەتییە سیاسییەکان
ساڵی ١٩٣٩ له شاری سلێمانی په‌یوه‌ندی به ڕێكخستنه‌كانی حزبی هیواوە کردووە و له ١٢ی ته‌مووزی ١٩٤٣ به هاوكاری كوردپه‌روه‌رانی شاری سلێمانی، به تایبه‌تی شێخ له‌تیفی حه‌فید، به شێوه‌یه‌كی نهێنی خۆی لە دەستبەسەرى ڕزگاركردووه و ڕووی كردووه‌ته ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان و دواتر گەڕاوەتەوە ده‌ڤه‌ری بارزان.
له ١٥ی كانونی دووه‌می ١٩٤٥ بە سه‌رۆكی لێژنه‌ی ئازادی هەڵبژێردراوە و ساڵی ١٩٤٦ سه‌رۆكی ده‌سته‌ی دامه‌زرێنه‌رانی پارتی دیموكراتی كورد بووە و له ١٦ی ئابی ١٩٤٦ به تێكڕای ده‌نگی نوێنه‌رانی كۆنگره به یه‌كه‌مین سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كورد هەڵبژێردراوە، له ١٩ی كانونی دووه‌می ١٩٤٨ سه‌رۆكی سه‌ركردایه‌تی باشوور- ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان (كۆنفڕانسی باكۆ) بووه، لە كۆنگره‌ی دووه‌م ١٩٥١، كۆنگره‌ی سێیه‌م ١٩٥٣، كۆنگره‌ی چواره‌م ١٩٥٩، كۆنگره‌ی پێنجه‌م ١٩٦٠، له كۆنگره‌ی شه‌شه‌‌م ١٩٦٤، كۆنگره‌ی حه‌وته‌‌‌م ١٩٦٦ و كۆنگره‌ی هه‌شته‌‌‌م ١٩٧٠ به تێكڕای ده‌نگی نوێنه‌رانی كۆنگره به سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان هه‌ڵبژێردراوەتەوە، لە ١١ی ئەیلوولی ١٩٦١ ڕابەرایەتی شۆڕشی ئەیلوولی کردووە و ساڵی ١٩٦٤ بە سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی سه‌ركردایه‌تی شۆڕش له كوردستانی عێراق هەڵبژێردراوە.
قۆناغی کۆماری کوردستان لە مەهاباد
مستەفا بارزانی له ٢٦ى كانونی یه‌كه‌می ١٩٤٦ به‌شداریی مه‌راسیمی ڕاگەیاندنی كۆماری دیموكراتی كوردستان بووە له شاری مه‌هاباد، ناوبراو له سه‌ره‌تای ساڵی ١٩٤٦ له‌به‌ر خه‌بات و به‌رخودان و شاره‌زایی له كاروباری سەربازی، له‌لایه‌ن كۆماری میللی ئازه‌ربایجانه‌وه پله‌ی جه‌نه‌ڕاڵی پێ به‌خشراوه و له ٣١ی ئاداری ١٩٤٦ به پله‌ی جه‌نه‌ڕاڵ له سوپای كۆماری دیموكراتی كوردستاندا خزمه‌تی كردووه، هەمان ساڵ له سوپای كۆماردا فه‌رمانده‌ی به‌ره‌ی سه‌قز بووه، له ١١ی كانونی یه‌كه‌می ١٩٤٦ و دوای نسكۆی كۆماری دیموكراتی كوردستان، فه‌رمانده‌یی پاشه‌كشێپێکردنى ڕێكخراو و بێزیانی هێزه‌كانی هه‌ردوو سوپای كۆماری کوردستان و كۆماری میللیی ئازه‌ربایجانی له به‌ره‌ی سه‌قز به‌ره‌و مه‌هاباد له ئه‌ستۆ گرتووه و له ١٦ی كانونی یه‌كه‌مدا له شاری مه‌هاباد دوا دیداری له‌گه‌ڵ پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د ئه‌نجام داوه، له ئاداری ١٩٤٧ فه‌رمانده‌یی شه‌ڕی به‌رزاییه‌كانی نرگی و به‌رده‌زه‌رد و مه‌رگه‌وه‌ڕی دژ به سوپای ئێران كردووه و له‌و شه‌ڕە‌دا برینداربووه، هەروەها فه‌رمانده‌یی شه‌ڕی گۆجار و هه‌ڤرس - هه‌له‌ج و شه‌ڕی به‌رزاییه‌كانی به‌رێ زه‌ری له دژی سوپای ئێرانی كردووه و له‌م شه‌ڕە‌شدا جارێکیتر برینداربووە، له ١٠ی نیسانی ١٩٤٧ توانیویه‌تی گشت خێزان و پێشمه‌رگه‌كانی ڕزگاربکات و بیانگەیەنێتە گاده‌ر.
چوون بۆ یەکێتی سۆڤیەت
جەنەڕاڵ مستەفا بارزانى له ١٥ى نیسانی ١٩٤٧ له‌دوای كۆبوونه‌وه‌یه‌كی دوورودرێژ له‌گه‌ڵ شێخ ئه‌حمه‌دی بارزانیدا، له‌گه‌ڵ هێزێكی تایبه‌تی ٥٦٠ پێشمه‌رگه‌یى بڕیاری خۆڕادەستنەکردن دەدات و له ٢٥ی نیسان گه‌یشتووه‌ته ناوچه‌ی نیشته‌جێبوونی مزورییه‌كان و له ٢٧ی ئایاردا له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به‌بێ زیان سنووری كۆماری توركیای بڕیوه، ڕۆژێک دواتر به مه‌به‌ستی ڕێكخستنی هێزی پێشمه‌رگه و پلاندانان بۆ به‌ڕێكه‌وتن به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیەت، سه‌رپه‌رشتیی كۆبوونه‌وه‌ی فراوانی جرمی له گوندی جرمی ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان كردووه، له‌م کاتەدا سەرکردایەتى شه‌ڕی چیای سوسوز و ده‌شتی ماكۆی له باكووری ڕۆژئاوای ئێران له دژی سوپای ئێران کردووە، له ١٨ى حو‌زه‌یراندا له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی، خۆی گه‌یاندووه‌ته سنووری یه‌كێتی سۆڤیەت و په‌نای وه‌به‌ر ئەو وڵاتە بردووه و دواكه‌س بووه كه له ڕووباری ئاراسه‌وه به‌ره‌و خاكی یه‌كێتی سۆڤیەت پەڕیوەتەوە، له ٢٩ی ئه‌یلوول له شاری باكۆ به مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی هه‌ڤاڵانی وه‌ك په‌نابه‌ر، چاوی به كاربه‌ده‌ستانی كۆماری ئازه‌ربایجانی سۆڤیەت كه‌وتووه، له ١٠ی كانونی یه‌كه‌مدا له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به مه‌به‌ستی ڕێكخستنەوە ده‌برێنه شاری باكۆ له كۆماری ئازه‌ربایجان و له ٢٩ی ئابدا له‌گه‌ڵ تەواوى هه‌ڤاڵانی ده‌گاته كۆماری ئۆزبه‌كستان.
له ١٣ی ئاداری ١٩٤٩ له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدرانی یه‌كێتی سۆڤیەته‌وه له شاری تاشكه‌نده‌وه بۆ شارۆچكه‌ی چمبای دوورخراوه‌ته‌وه، دواى چەند ساڵێک لەیەک دابڕان، لە مانگی نیسانی ساڵى ١٩٥٢ له كۆبوونه‌وه‌یه‌كی فراواندا له تاشكه‌ندی پایته‌ختی ئۆزبه‌كستان له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی كۆبووه‌ته‌وه و باسی درێژەدان بە خوێندنی په‌یمانگا و زانكۆی بۆیان كردووە.
جەنەڕاڵ بارزانى ساڵی ١٩٥٣ له شاری مۆسكۆ نێشته‌جی كراوه، ماڵەکەی شوێنی حه‌وانه‌وه‌ی گشت په‌نابه‌رانی كورد بووه، ساڵی ١٩٥٦ سه‌ردانی كوردانی ئه‌رمەنستانی كردووه و له‌سه‌ر پێشنیازی ئه‌و ماوه‌ی به‌رنامه‌ی كوردی له ڕادیۆی یه‌ریڤان له نیو کاتژمێره‌وه بۆ یه‌ك کاتژمێر و نیو زیادكراوه.
گەڕانەوە بۆ عێراق
دوای سەرکەوتنی شۆڕشی ١٤ی تەمووز و ڕێگەدان بە گەڕانەوەی، له ٢١ی ئابی ١٩٥٨ شاری مۆسكۆی بەجێهێشتووە و لە ڕێگەی گەڕانەوەی لە لایەن سەرۆکی وڵاتی ڕۆمانیا و سەرۆککۆماری چیکۆسلۆڤاکیاوە پێشوازی لێکراوە، له ٢ی ئه‌یلوولی ئەو ساڵەدا به یاسای ژماره ٢٢ی ساڵی ١٩٥٨ كه له‌لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی سه‌روه‌ری عێراقه‌وه واژۆ كرابوو، به‌ر لێبوردن كه‌وتووه. له ١٠ی ئه‌یلوولدا وه‌ڵامی بروسكه‌ی عه‌بدولكه‌ریم قاسمى سه‌باره‌ت به موڵه‌تی گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ نیشتمانی دا‌وەتەوە و له ١٧ی ئه‌یلوولدا به فڕۆكه گه‌یشتووەتە فڕۆكه‌خانه‌ی شاری پراگ، دوو ڕۆژ دواتر گه‌یشتووەتە فڕۆكه‌خانه‌ی قاهیرە و له كۆشكی قوببه له‌لایه‌ن جه‌مال عه‌بدولناسری سەرۆکی ئەو وڵاتەوە پێشوازی لێكراوە، له ٦ی تشرینی یه‌كه‌مدا له فڕۆكه‌خانه‌ی موسه‌نای شاری به‌غدا دابه‌زیوە و له‌لایه‌ن تەواوی پێکهاتەکانی عێراقەوە پێشوازی لێكراوە، دوای چه‌ند ڕۆژ له گه‌ڕانه‌وه‌ی، له باره‌گای وه‌زاره‌تی به‌رگری عێراق، چاوی به زه‌عیم ڕوكن عه‌بدولكه‌ریم قاسم كه‌وتووه و سه‌باره‌ت به هاوبه‌شیەتی كورد و عه‌ره‌ب له عێراقدا گفتوگۆیان كردووه.
لە ٢٢ی تشرینی یه‌كه‌مدا سه‌ردانی شاری هه‌ولێری كردووه و له‌لایه‌ن عه‌لائه‌دین مه‌حمودی موته‌سه‌ریفی هه‌ولێر و خه‌ڵكی شاره‌كه‌وه پێشوازیی لێكراوه و سێ ڕۆژ دواتر سه‌ردانی شاری كه‌ركووكی كردووە و له‌لایه‌ن كه‌سایه‌تییەکانى كورد و جه‌ماوه‌ری شار و فه‌رمانده‌ی له‌شكری دووی سوپای عێراقەوە پێشوازی لێكراوه، له ٣٠ی تشرینی یه‌كه‌مدا به سه‌ردانێك گه‌یشتووه‌ته شاری سلێمانی و له‌لایه‌ن جه‌ماوه‌ره‌وه پێشوازی لێكراوه و له ماڵی شێخ لەتیفی حەفید دابه‌زیوه و دواتر سه‌ردانی گڵكۆی شه‌هیدان مستەفا خۆشناو و محەمەد قودسی، ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی دامه‌زرێنه‌ری پارتی دیموكراتی كورد و خانەوادەکانیانى کردووە.
له ١٦ی نیسانی ١٩٥٩ له به‌نده‌ری به‌سڕە‌ی باشووری عێراقەوە پێشوازی له كه‌شتیی گڕۆزیا كردووه كه هه‌ڵگری یاوەرانى بووە، ئەوانەى کە لە ساڵى ١٩٤٧ لەگەڵى چووبوونە یه‌كێتی سۆڤیەت، له ١٩ی حوزهیرانی ١٩٥٩ به یاوه‌ری به‌شێك له ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تی پارتی سه‌ردانی گڵكۆی شه‌هید خەیروڵا عەبدولکەریمی ناسراو به خه‌یروڵا گورجیزاده‌ی له شاری هه‌ولێر كردووه.
قۆناغی شۆڕشی ئەیلوول
لە ١١ی ئەیلوولی ١٩٦١ لە پێناو مافەکانی گەلی کوردستان ڕابەرایەتی شۆڕشی ئەیلوول کرد، له ناوه‌ڕاستی مانگی تشرینی دووه‌مدا بۆ ڕێکخستنی کاروباری پێشمەرگە سەردانی ناوچه‌ی دهۆك کردووە و ده‌ڤه‌ری بادینانی به‌سه‌ر سێ فه‌رمانده‌ییدا دابه‌ش کردووە و له ١٢ی كانوونی یه‌كه‌مدا سەرکردایەتى شه‌ڕی زاوێته‌ی كرد.
ساڵی ١٩٦٥ فه‌رمانده‌یی شه‌ڕی پێنجوینى له سنووری پارێزگای سلێمانی و ساڵی ١٩٦٦ فه‌رمانده‌یی داستانی هه‌ندرێنی كردووه کە تیایدا دوو به‌تالیۆنی سوپای عێراق له‌ناوبراون، له ١٥ی نیسانی ١٩٦٧ سه‌رۆكایه‌تی كۆنفڕانسی (سه‌ربازی – ڕامیاریی) كانی سماقی كردووه، له سه‌ره‌تای ساڵی ١٩٦٩ پلانداڕێژە‌ری لێدانی كۆمپانیای نه‌وتی كه‌ركووك بووه كه له ١ی ئاداردا لە لایەن تۆپخانه‌ی شۆڕشی ئه‌یلوولەوە سووتێندرا، له ڕۆژانی ٢٧ تا ٢٩ی تشرینی دووه‌می ١٩٧٣ سه‌رپه‌رشتیی كۆنفڕانسی ڕامیاری – له‌شكریی چۆمانی كردووه.
گفتوگۆکانی ئاشتی و دانوستاندن
مستەفا بارزانی له ٧ی كانوونی دووه‌می ١٩٤٤ یه‌كه‌مین دانوستاندنى له شۆڕشی دووه‌می بارزان له‌گه‌ڵ نوێنه‌ری عێراق كه ماجید مستەفا بوو له نزیك گوندی سپیندار ئه‌نجامدا و به‌هۆیه‌وه له سه‌ره‌تای مانگی شوباتدا شێخ ئه‌حمه‌د بارزانی (١٨٩٢-١٩٦٩) له ده‌ستبه‌سه‌ری له ناوه‌ڕاستی عێراق ئازاد كرا و گه‌ڕایەوە ده‌ڤه‌ری بارزان، له ١٢ی شوباتی هەمان ساڵدا به مه‌به‌ستی به‌رده‌وامیدان به دانوستاندنه‌كان، سەردانی شاری به‌غدای کردووە و چاوی به عه‌بدولئیلاھ كه‌وتووه، هەر لە هەمان ساڵدا له‌لایه‌ن یانه‌ی پێشكه‌وتنی كوردانه‌وه له شاری به‌غدا میوانداری كراوه و چاوی به سه‌رۆك هۆز و كه‌سایه‌تییه كورده‌كانی به‌غدا كه‌وتووه.
ساڵی ١٩٤٥ له شاری به‌غدا چاوی به نوری سه‌عید، سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق كه‌وتووه، له ٢٥ی ئاداری ساڵی ١٩٤٥ لەگەڵ مستەفا خۆشناو (١٩١٢-١٩٤٧) و محەمەد قودسی (١٩٢٢-١٩٤٧) له گوندی شاوراو به مه‌به‌ستی دانوستان، چاوی به كاپتن ستۆكسى، نوێنه‌ری باڵیوزخانه‌ی شانشینی یه‌كگرتووی بەریتانیا له عێراق كه‌وتووه.
له ٢١ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٦ بە سه‌رۆكایه‌تی شاندێكی باشووری كوردستانی بە مەبەستی دیدار و دانوستاندن لەگەڵ شای ئێران سه‌ردانی شاری تارانی كردووه.
له ٤ی شوباتی ١٩٦٣ له كانی مارانى سه‌ر به پارێزگای هه‌ولێر، به مه‌به‌ستی دانوستاندن بۆ هێنانەکایەی ئاشتی لە نێوان هه‌ردوولادا چاوی به شاندێكی حكومه‌تی عێراقی به سه‌رۆكایه‌تی جه‌نه‌ڕاڵ تاهیر یه‌حیا تكریتی كه‌وتووه.
ساڵی ١٩٦٤ پریماكۆڤ به نوێنه‌رایه‌تی یه‌كێتی سۆڤیەت به مه‌به‌ستی ئاماده‌كردنی زه‌مینه‌ی دانوستاندن له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراقی، سه‌ردانی جەنەڕاڵ مستەفا بارزانى کردووە، له ٢٤ی ئابی ١٩٦٤ به مه‌به‌ستی دانوستان پێشوازی له لیوا ڕوكن عه‌بدولڕەحمان محه‌مه‌د عارف (١٩١٦-٢٠٠٧)ى سه‌رۆكی ئه‌ركانی سوپای عێراق و شاندی یاوه‌ری کردووە، له ١١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٦٤ داواكاریی كورد كه بریتی بوو لە ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان، ده‌خاته به‌رده‌ستی عه‌بدولسه‌لام محه‌مه‌د عارف (١٩٢١-١٩٦٦)ی سه‌رۆككۆماری عێراق.
له ٨ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٦٦ له گوندی جوندیان به مه‌به‌ستی دانوستان بۆ ڕێكکه‌وتن و ئاشتی و چاره‌سه‌ری دۆزی كورد، پێشوازی له لیوا ڕوكن عه‌بدولڕەحمان محه‌مه‌د عارفی سه‌رۆككۆماری عێراق كردووە و له ١٥ی حوزهیرانی ١٩٦٦ له گەڵالە، پێشوازی له‌شاندی حكومەتی عێراقی کرد کە بەمەبەستی دانوستاندن سەردانیان کردبوو.
له ١٥ی ئه‌یلوولی ١٩٦٧ له باره‌گای تایبه‌تی خۆی پێشوازی له جه‌نه‌ڕاڵ تاهیر یه‌حیا سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق كردووە و له ٣١ی كانوونی یه‌كه‌م به مه‌به‌ستی دانوستاندن لە بارەى مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان، پێشوازی له شاندێكی حكومه‌تی عێراقی به سه‌رۆكایه‌تی عه‌بدولخالق سامه‌ڕایی ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی حزبی به‌عسی عه‌ره‌بی سۆسیالیست و عه‌زیز شه‌ریف و لیوای خانه‌نشین فوئاد عارف كردووە.
له ١٠ی كانونی دووه‌می ١٩٧٠ له گوندی ناوپردان به مه‌به‌ستی دانوستاندن پێشوازی له سه‌دام حسێن، جێگری سه‌رۆككۆماری عێراق كرد و لە ئەنجامدا له ١١ی ئاداری هەمان ساڵدا مافی ئۆتۆنۆمیی بۆ باشووری كوردستان بە دەستهات، هەمان ساڵ لە پێناو یەکڕیزی ناوماڵی کورد، فه‌رمانی به‌خشینی بۆ گروپی ئیبراهیم ئەحمەد – جەلال تاڵەبانی ده‌ركرد.
هەوڵە دیبلۆماسییەکان
لە ساڵی ١٩٤٧ دوای گەیشتنی بە خاکی یەکێتی سۆڤیەت، نامه‌یه‌كى ئاڕاسته‌ی جۆزیف ستالینى ڕێبه‌ری حزبی شیوعی سۆڤیەت كرد و تێیدا داوای پشتگیری بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی كوردی كرد، له ئاداری ساڵی ١٩٥١ نامه‌یه‌كی ئاراسته‌ی خرۆشۆڤ كرد و بارودۆخی په‌نابه‌رانی باشووری كوردستانی بۆ ڕوونكردەوە و له‌م باره‌یەوه لێژنه‌یه‌كی تایبه‌ت بۆ به‌دواداچوون و چارەسەرکردنی کێشەکان پێکهێنرا.
ساڵی ١٩٥٦ له بروسكه‌یه‌كدا بۆ جه‌مال عه‌بدولناسری سه‌رۆككۆماری میسر، دژ به هێرشی سێلایه‌نه‌ی شانشینی یه‌كگرتووی بەریتانیا، كۆماری فەڕەنسا و كۆماری ئیسرائیل بۆ سه‌ر كۆماری میسر هه‌ڵوێستی نیشان داوه.
له ١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٦٠ بروسكه‌یەكى ئاراسته‌ی سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانی کردووە و سه‌باره‌ت به زۆرداری شانشینی ئێران و كۆماری توركیا به‌رانبه‌ر به كورد ناڕە‌زایه‌تی ده‌ربڕیوه، له ٦ی تشرینی یه‌كه‌می هەمان ساڵدا له‌سه‌ر بانگهێشتی فه‌رمی كاربه‌ده‌ستانی یه‌كێتی سۆڤیەت و به مه‌به‌ستی به‌شداری له جه‌ژنی ئۆكتۆبه‌ر، سەردانی یه‌كێتی سۆڤیەتى کردووە، له ٢٩ی تشرینی یه‌كه‌م به یاوه‌ریی شێخ ئه‌حمه‌دی بارزان، به مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد، سه‌ردانی زه‌عیم ڕوكن عه‌بدولكه‌ریم قاسمی سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراقی كردووه.
پایزی ساڵی ١٩٦٢ له ڕێگه‌ی ئه‌حمه‌د تۆفیق (عه‌بدوڵلای ئیسحاقی)یه‌وه نامه‌یه‌كی به مه‌به‌ستی ڕوونكردنه‌وه‌ی بارودۆخی شۆڕشی ئەیلوول و پرسه‌نامه بۆ كوژرانی جۆن كەنەدی سه‌رۆكی ویلایەتە یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا، ئاراسته‌ی كۆنسوڵی ویلایەتە یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا له شاری ئەسفه‌هان كردووه.
له ١٥ی ته‌موزی ١٩٦٥ نامه‌یه‌كى به مه‌به‌ستی داوای پشتگیریكردنی پرسی كورد، ئاراسته‌ی جه‌نه‌راڵ دیگۆلی سه‌رۆككۆماری فەڕەنسا كردووه، له ٣ى تشرینی یه‌كه‌مدا و له باره‌گای تایبه‌تی خۆی پێشوازی له جولیان ئیمری نوێنه‌ری حكومه‌تی بەریتانیا كردووه و هەمان ساڵ نامه‌ی بۆ ئۆتانتی سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ناردووه، ساڵێک دواتر له ١ى كانوونی دووه‌مدا سه‌باره‌ت به لكاندنی باشووری كوردستان به عێراقه‌وه، نامەیەکی بیرخه‌ره‌وه‌ی خستووه‌ته به‌رده‌م ده‌سته‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، له ١٥ی كانوونی دووه‌می هەمان ساڵدا سه‌باره‌ت به دۆزی كورد له باشووری كوردستان، نامەیەکی بیرخه‌ره‌وه‌یتری خستووه‌ته به‌رده‌م ویڵسنى سه‌رۆكوه‌زیرانی شانشینی یه‌كگرتووی بەریتانیا، ساڵی ١٩٦٦ نامه‌یه‌كی سه‌باره‌ت به دۆزی كورد پێشكه‌شی كۆنگره‌ی هاڤانا (كۆنگره‌ی سێ كیشوه‌ری ئاسیا، ئه‌فریقیا و ئه‌مریكای باكوور) كردووه.
له ٢٨ی ئابی ١٩٦٧ نامه‌یەكی لە بارەی دۆزی كورد و سیاسه‌تی قڕكردنی كورد له عێراق، بۆ جه‌مال عه‌بدولناسر (١٩١٨-١٩٧٠) ناردووە، له شه‌ڕی شه‌ش ڕۆژە‌ی عه‌ره‌ب و ئیسرائیلدا له‌سه‌ر داخوازی سه‌ركرده‌كانی عه‌ره‌ب، به تایبه‌تی شا حسێن هاشمی، له ٥ی حوزەیرانى ١٩٦٧ بێلایه‌نی هه‌ڵبژاردووه، له هاوینی ساڵی ١٩٦٩ پێشوازی له یاقۆ مه‌لك ئیسماعیل ئه‌ندامی لێژنه‌ی جێبه‌جێكاری یه‌كێتی ئاسووری جیهانی كردووە.
ساڵی ١٩٧١ پێشوازی لە شاندێكی حكومه‌تی توركیا كرد و په‌یوه‌ندییه دوو قۆڵییه‌كانی لەگەڵیان باسکرد و بۆ ئەوەی بارودۆخی كۆماری توركیا ئارام بێت، داوای ئازادکردنی هه‌زاران به‌ندكراوی كوردی لێکردن، سەرەنجام به‌خشین بۆ به‌ندكراوه كورده‌كانی باكووری كوردستان ده‌رچوو و به‌شێكی زۆریان ئازادكران.
لە ٢ى حوزهیرانی ١٩٧١ له باره‌گای تایبه‌تی خۆی له حاجی ئۆمه‌ران پێشوازی له شاندێكی كۆمیته‌ی ناوه‌ندی حزبی شیوعی بولگاریا و لە ٢٧ی ئاداری ١٩٧٣ پێشوازی له كه‌مال جونبڵاتی سه‌رۆكی حزبی پێشكه‌وتنخوازی سۆسیالیستی لوبنانی كردووه.
له ١٨ی ئابی ١٩٧٣ سه‌باره‌ت به کۆکردنەوەی گازی ژە‌هراوی له‌لایه‌ن سوپای عێراقه‌وه، نامەیەکی بیرخه‌ره‌وه‌ی ڕاده‌ستی ڕێكخراوی خاچی سووری نێوده‌وڵه‌تی له شاری جنێڤ کردووە، لە ٢٥ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٧١ له باره‌گای حاجی ئۆمه‌ران پێشوازی له شاندی لێژنه‌ی پشتگیری گه‌لانی ئاسیایی و ئه‌فریقی و سۆڤیەتی كردووه كه له جێگری سه‌رۆكی لێژنه، باباجان غه‌فورۆڤ و ئه‌ندامێتی دكتۆر ئه‌ندریه زاخارۆڤ و گریگۆری نیتشكین و سه‌عید كامیلێڤ پێكهاتبوون.
کاتێک له ١١ی ئاداری ١٩٧٤ یاسای ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی كوردستان له‌لایه‌ن ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كری سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی شۆڕش و سه‌رۆككۆماری عێراق یه‌كلایه‌نه جاڕدرا و كه‌ركووكی له كوردستانی دابڕاند، نامه‌یەكی بۆ كۆنگره‌ی لوتكه‌ی وڵاتانی عه‌رەبی نارد كه له ڕۆژانی ١٩ تا ٢٦ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٧٤ له شاری ڕیاز سازكرا و تایبەت بوو بە كوشتاری سوپای عێراق دژ به نه‌ته‌وه‌ی كورد.
له تشرینی یه‌كه‌می ١٩٧٤ و له شاری تاران چاوی به هێنری كیسنجه‌ر وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كه‌وت و له ١٠ی ئاداری ١٩٧٥ نامه‌یەكی ناڕە‌زایه‌تی ئاراسته کرد، له ١١ی ئاداری هەمان ساڵ و له دوای ڕێککه‌وتننامه‌ی جه‌زائیر، له كۆشكی شای ئێران، چاوی بە محه‌مه‌د ڕە‌زا شای په‌هله‌وی کەوت و لە ڕێكکه‌وتن له‌گه‌ڵ سه‌دام حسێنی جێگری سه‌رۆككۆماری عێراق ئاگاداری کردەوە و پێی ڕاگەیاندن کە ئەم ڕێککەوتنە به قازانجی شانشینی ئێران نییه.
ساڵی ١٩٧٦ له زانكۆی ئه‌مریكی لە واشنتۆن وتارێکی له‌مه‌ڕ شۆڕشی كوردستان پێشكه‌شی خوێندكاران و مامۆستایانی زانكۆكه كرد و هەمان ساڵ چاوی بە سیناتۆر جاكسۆن و سیناتۆر پرۆكسمایه‌ر و مینی و كۆنگرێسمان ستیڤن سۆلارز كەوت و سه‌باره‌ت به دۆزی كورد گفتوگۆی لەگەڵیان كرد، هەر لەو ساڵەدا بە مه‌به‌ستی باسكردن له پشتكردنی حكومه‌تی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا له شۆڕشی كورد و بۆ ئه‌وه‌ی ڕای گشتی بۆ دۆزی كورد ڕابكیشێت، دیدارێكی ڕۆژنامه‌ڤانی له‌گه‌ڵ گۆڤاری ((The ViIIage Voice ئه‌نجامدا.
ساڵی ١٩٧٧ نامه‌یەكی بۆ جیمی كارته‌ری سه‌رۆككۆماری ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ناردووە و بارودۆخی كوردستان و دۆزی كوردی بۆ ڕوونكردووەته‌وه.
هەوڵەکانی تیرۆرکردن
له ناوه‌ڕاستی ساڵی ١٩٣٦ له شاری موسڵ و له كاتی دانوستاندن له‌لایه‌ن پارێزگاری ئەوسای موسڵه‌وه ژەهر کراوەتە ناو قاوەکەى و ژەهرخوارد کراوە، به‌ڵام به هه‌وڵی هه‌ندێک كه‌سایه‌تی دۆست، پزیشكی بۆ بانگ كراوه و له مه‌رگ ڕزگاری بووه.
ساڵی ١٩٤٣ حكومه‌تی عێراقی خه‌ڵاتێكی پەنجا هەزار دیناری بۆ ئه‌و كه‌سه دانا كه مستەفا بارزانی بكوژێت و دوو ساڵ پاشتر و له ١٩ی ئابی ١٩٤٥ دادگای عورفیی سه‌ربازی فه‌رمانی زه‌وتكردنی گشت دارایی گواستراوه و نه‌گواستراوه‌ی بۆ ده‌ركرد و شێخ ئه‌حمه‌دی بارزان و مستەفا بارزانی و ژماره‌یه‌ك له هه‌ڤاڵانی به له‌سێداره‌دان حوكم دا.
کاتێک لە دوای گەڕانەوەی لە یەکێتی سۆڤیەت لە ڕۆژانی ٢٥ تا ٢٦ سه‌ردانی شاری كه‌ركووكی كرد، له هه‌وڵێكی تیرۆرکردن لە لایەن موقه‌ده‌م هیدایه‌ت محه‌مه‌د ئه‌رسه‌لان فه‌رمانده‌ی پۆلیسی سه‌ربازی ڕزگاری بوو.
له ١٧ى كانونی یه‌كه‌می ١٩٦١ عه‌بدولكه‌ریم قاسمی سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق به ناوی دانوستانه‌وه عه‌قید حه‌سه‌ن عه‌بودی ناردە لای بارزانی و لەو کاتەدا شوێنی كۆبوونه‌وه‌كه‌ی بۆدرومانکرد، به‌ڵام له‌به‌ر هۆشیاری بارزانی هه‌ردووكیان ڕزگاریان بوو.
له ١٠ی حوزهیرانی ١٩٦٣ له‌لایه‌ن عه‌لی ساڵح سه‌عدی جێگری سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق و ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی شۆڕش و ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی حزبی به‌عسی عه‌ره‌بی سۆسیالیستییه‌وه، بڕی سه‌د هه‌زار پاوه‌ن خه‌ڵات بۆ گرتنی سه‌رۆك مستەفا بارزانی به زیندوویی یان مردوویی ڕاگەیەندرا.
له ٢٩ی ئه‌یلوولی ١٩٧١ له‌لایه‌ن ده‌زگای ئەمنی عامەی عێراق و به ئاگاداری سه‌دام حسێن، شاندێكی مه‌لا و كۆماندۆس له حاجی ئۆمه‌ران کە به ناوی دانوستانه‌وه هاتبوونە لای بارزانی، خۆیان تەقاندەوە، لەم کردە تیرۆریستییەدا به سووكی بریندار بوو.
قۆناغی دوای نسکۆ و چوون بۆ ئەمریکا
مستەفا بارزانی ساڵی ١٩٧٥ به‌هۆی نسكۆی شۆڕش و پیلانێكی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌وه ئاواره‌ی شانشینی ئێران بوو، له مانگی ئابی هەمان ساڵ بۆ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی و گه‌یاندنی دەنگی کورد به جیهانی ئازاد، به‌ره‌و ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ڕۆیشت و له كۆتایی مانگی ئوكتوبه‌ردا گه‌ڕاویەوە بۆ وڵاتی ئێران.
له حوزهیرانی ١٩٧٦ بۆ جاری دووه‌م به مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی ڕووی له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كرد و له مایۆ كلینك و له نه‌خۆشخانه‌ی جۆرج تاون و نه‌خۆشخانه‌ی سبیل چارەسەری وەرگرت.
له سه‌ره‌تای ساڵی ١٩٧٩ بۆ جاری سێیه‌م و دواجار له نه‌خۆشخانه‌ی زانكۆی جۆرج تاون مایەوە و له ١ى ئاداردا به‌هۆی نه‌خۆشی شێرپه‌نجه‌وه كۆچی دوایی كرد و له ٥ی ئادار و له شاره‌دێی شنۆ له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان به ئاماده‌بوونی دەیان هه‌زار كه‌س بە خاک سپێردرا، لە پاش ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان و له ٦ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٩٣ بۆ دواجار له كه‌ژاوه‌یه‌كی پڕ سه‌رفرازیدا، ڕوفاتی پیرۆزی هێنرایه‌وه بۆ باشووری كوردستان و له خاڵی سنووری باشماخ له‌لایه‌ن جەلال تاڵەبانی (١٩٣٣-٢٠١٧) و نێچیرڤان بارزانییه‌وه پێشوازی لێكرا و له ٨ی تشرینی یه‌كه‌مدا و له گوندی بارزانی زێدی خۆی بۆ هه‌میشه بەخاک سپێردرا.
سه‌رچاوه‌كان:
- آرچیبالد روزفلت، شوق آموختن، ترجمه صهبا سعیدی، چاپ دوم، (تهران ـ انتشارات اطلاعات ـ ١٣٧٤ ھ . ش).
- عبدالعزیز یاملكي، مذكراتي كشف القناع عن بعض الوقائع العراقیة ١٩٢٣ ـ ١٩٥٨، (السلیمانیة ـ مركز ژین للتوثیق والدراسات ـ ٢٠١٩م).
- هارفي موریس وجون بلوج، لا أصدقاء سوی الجبال، ترجمة راج آل محمد، الطبعة الثالثة، (قامشلي ـ دار نقش ـ ٢٠٢٠م).
- كورته باسێك له ژیاننامه‌ی باوک روحی نه‌ته‌وه‌ی كورد بارزانی نه‌مر، ڕۆژنامه‌ی حمرین، ڕاگه‌یاندنی كوردانی فه‌یلی، ژماره ١٥، هه‌ولێر، كۆتایی ئابی ٢٠٠٠ز.
- رمزي محمد عسكر، البارزاني الخالد كرس اكثر من نصف قرن من حیاته لانقاذ شعب مظلوم وتحریر وطن مجزأ، جریدة خه‌بات، لسان حال الحزب الدیمقراطي الكوردستاني، العدد ٨١٦، أربیل، الجمعة، ٢٨ شباط ١٩٩٧م.
- مه‌سعود بارزانی، بۆ مێژوو، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی ڕۆكسانا ـ ٢٠٢٠ز).
- محه‌مه‌د عه‌لی ئه‌حمه‌د، باری یاسایی كورده‌كان له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، وه‌رگێڕانی بایه‌زید حه‌سه‌ن عه‌بدوڵلا ، (سلێمانی ـ ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م ـ ٢٠١٨ز).
- عزیز حسن البارزاني، الحركة القومیة الكوردیة التحرریة في كوردستان العراق ١٩٣٩ ـ ١٩٤٥، (دهوك ـ دار سپیریز للطباعة والنشر ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ٢٠٠٢م).
- ملامح من حیاة الملا مصطفی البارزاني، جریدة خه‌بات، لسان حال الحزب الدیمقراطي الكوردستاني، العدد ٨١٠، أربیل، الجمعة، ١٠ كانون الثاني ١٩٩٧م.
- رجائي فاید، أكراد العراق الطوح.. بین الممكن والمستحیل، (القاهرة ـ دار الحریة للصحافة والنشر ـ ٢٠٠٥م).
- م.لازاریف، المسألة الكوردیة ١٩٢٣ ـ ١٩٤٥ النضال والاخفاق، ترجمة د.عبدي حاجي، (أربیل ـ مؤسسة موكریاني للبحوث والنشر ـ مطبعة مؤسسة ئاراس ـ ٢٠٠٧م).
- مسعود بارزاني، للتاریخ، (أربیل ـ مطبعة روكسانا ـ ٢٠٢٠م).
- جه‌مال نه‌به‌ز، كوردستان و شۆڕشه‌كه‌ی، وه‌رگێرانی كوردۆ، (سوێد ـ بنكه‌ی چاپه‌مه‌نی ئازاد ـ ١٩٨٥ز).
- أعداد اللقاء: وصفي حسن، ذكریات محارب قدیم رافق البارزانی في مسیرته التاریخیة الی بلاد السوڤیت، جریدة خه‌بات، لسان حال الحزب الدیمقراطي الكوردستاني، العدد ٨١٦، أربیل، الجمعة، ٢٨ شباط ١٩٩٧م.
- كه‌ریم زه‌ند، جه‌نه‌رال بارزانی نه‌مر و كۆماری كوردستان له مه‌هاباد، ڕۆژنامه‌ی برایه‌تی، ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كوردستان ـ یه‌كگرتوو، ژماره ١٨٨٦، هه‌ولێر، سێشه‌مه، ١ ئاداری ١٩٩٤ز.
- منوچهر پارسادوست، ما و عراق از گذشته دور تا امروز، (تهران ـ شركت سهامی انتشار ـ چاپخانه حیدری ـ ١٣٨٥ ھ . ش).
- حمه أمین، حقائق عن الأكراد، القسم الثاني، جریدة الوجدان، عدد خاص ٣٣٦/١٦، بیروت، ٧ تشرین الأول ١٩٥٦م.
- الجنرال ملا مصطفی البارزاني، جریدة الوجدان، عدد خاص ٣٢٧/٩، بیروت، ٢٠ أیلول ١٩٥٦م.
- جمال مورسی بدر، الأكراد ومناورات الاستعمار، مجلة الأهرام الأقتصادي، العدد ١٦٩، القاهرة، ١ أیلول ١٩٦٢م.
- عثمان علي، دراسات في الحركة الكوردیة المعاصرة ١٨٣٣ ـ ١٩٤٦ دراسة تاریخیة وثائقیة، (أربیل ـ مكتب التفسیر ـ مطبعة الثقافة ـ ٢٠٠٣م).
- حسین بدیوي، خطوة علی الطریق الی البیت الكوردي الكبیر، (أربیل ـ مؤسسه موكریاني للطباعة و النشر ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ٢٠٠٦م).
- پرش، بارزان و جنبش آگاهی ملی كرد، ترجمه حسین ابراهیمی، (بی جا ـ ١٣٨٠ ھ . ش).
- ویلسون ناثانیل هاول، الكورد والاتحاد السوفیتي، ترجمة ضیاء الدین المرعب، مراجعة فؤاد حمه خورشید و فائزة رشید جمعة، (بغداد ـ دار الثقافة والنشر الكردیة ـ مطبعة أیلاف ـ ٢٠٠٦م).
- موجته‌با محه‌ممه‌د عه‌بدولقادر، بارودۆخی سیاسی كوردستان ١٨٨٠ ـ ١٩٤٦، وه‌رگێرانی نازناز محه‌ممه‌د عه‌بدولقادر، یوسف خزر چووپان و سۆران عه‌لیپوور، (هه‌ولێر ـ ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی موكریانی ـ چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده ـ ٢٠٠٥ز).
- ولیام ایغلتن الأبن، جمهوریة مهاباد ـ جمهوریة ١٩٤٦ الكردیة، ترجمة وتعلیق جرجیس فتح الله، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر و منشورات الجمل ـ ٢٠١٢م).
- علي سنجاري، القضیة الكوردیة وحزب البعث العربي الأشتراكي في العراق، الجزء الثالث، (دهوك ـ مطبعة خاني ـ ٢٠١٢م).
- كاظم حیدر، الأكراد من هم و الی أین؟، (بیروت ـ منشورات الفكر الحر ـ ١٩٥٩م).
- قدري جمیل باشا، مسألة كردستان، تنقیح وتقدیم عزالدین مصطفی رسول، الطبعه الثانیة، (بیروت ـ ١٩٩٧م).
- مسعود باتێلی، كاریزما مه‌لا مستەفا بارزانی د پراكتیزه‌كرنا هزرێن یاسایی دا، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی ئاراس ـ ٢٠١١ز).
- محمد مراد فتاح، كه‌لتورێ بارزانی، (زاخو ـ چاپخانا كوردستان ـ ٢٠١٣ز).
- ماجد عبدالرضا، المسألة القومیة الكردیة في العراق ١٩٥٨ ـ ١٩٧٥، (بدون مكان ـ ١٩٨٧م).
- كریس كوچرا، جنبش ملی كرد، ترجمه‌ی ابراهیم یونسی، چاپ دوم، (تهران ـ موسسه انتشارات نگاه ـ ١٣٧٧هـ ش).
- دیوید آدامسن، پیكار كردستان، ترجمه جواد هاتفی، (تهران ـ مؤسسه انتشاراتی عطائی ـ چاپخانه محمدعلی علمی ـ ١٣٤٨ ھ . ش).
- درك كنان، كرد و كردستان ، ترجمه جواد هاتفی، (تهران ـ مؤسسه انتشاراتی عطائی ـ چاپخانه محمدعلی علمی ـ ١٣٤٨ ھ . ش).
- مه‌هدی محه‌مه‌د قادر، پێشهاته سیاسییه‌كانی كوردستانی عێراق ١٩٤٥ ـ ١٩٥٨، (سلێمانی ـ سه‌نته‌ری لێكۆڵینه‌وه‌ی ستراتیجیی كوردستان ـ ٢٠٠٥ز).
- عبدالرحمن قاسملو، كوردستان و كورد لێكۆلینه‌وه‌یه‌كی سیاسی و ئابووری، (بێ شوێن ـ له بڵاوكراوه‌كانی بنكه‌ی پێشه‌وا ـ١٩٧٣ز).
- دیڤید مكدول، تاریخ الأكراد الحدیث، (بیروت ـ دار الفارابي ـ ٢٠٠٤م).
- عبدالفتاح علي البوتاني، دراسات ومباحث في تاریخ الكورد والعراق المعاصر، (أربیل ـ دار سپرێز للطباعة والنشر ـ مطبعة حجي هاشم ـ ٢٠٠٧م).
- م.س.لازاریف و آخرون، تاریخ كوردستان، ترجمة د.عبدي حاجي، (أربیل ـ دار سپیرێز للطباعة و النشر ـ مطبعة حجي هاشم ـ ٢٠٠٦م).
- كرد و كردستان در گذار تاریخ، دكتر كمال روحانی، (سنندج ـ انتشارات آراس ـ ١٣٩٨ ھ . ش).
- بن بوزید أسماء، مصطفی البارزاني ودوره في النضال الكردي ١٩٤٣ ـ ١٩٧٥، الجمهوریة الجزائریة الدیمقراطیة الشعبیة، وزارة التعلیم العالي والبحث العلمي، جامعة محمد بوضیاف المسیلة، كلیة العلوم الأنسانیة والاجتماعیة، قسم التاریخ، ٢٠١٩م، (اطروحة ماستر غیر منشور).
- عبدالسمیع خلف عبدحبیب الجنابي، تطور المشكلة الكردیة في العراق ١٩٥٨ ـ ١٩٦٨، جمهوریة العراقة وزراة التعلیم والبحث العلمي، جامعة الأنبار، كلیة الآداب، قسم التاریخ، ٢٠١٧م، (اطروحة دكتوراه غیر منشور).
- وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیادا، وه‌رگێڕانی پاسار شێركۆ، (سلێمانی ـ چاپخانه‌ی په‌نجه‌ره ـ ٢٠١٦ز).
- ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ، مێژووی هاوچه‌رخی عێراق ١٩١٤ ـ ١٩٦٨، (سلێمانی ـ چاپخانه‌ی كارۆ ـ ٢٠١٨ز).
- ئه‌فراسیاو هه‌ورامی، كورد له ئه‌رشیفی ڕووسیا و سۆڤیه‌ت دا، پێداچوونه‌وه‌ی كوردییه‌كه‌ی مستەفا غه‌فوور، (هه‌ولێر ـ ده‌زگای توێژینه‌وه و بڵاوكردنه‌وه‌ی موكریانی ـ چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده ـ ٢٠٠٦ز).
- ئه‌فراسیاو هه‌ورامی، مستەفا بارزانی له هه‌ندێ به‌ڵگه‌نامه و دۆكیومێنتی سۆڤیه‌تیدا ١٩٤٥ ـ ١٩٥٨، تۆمارێكی زێڕین له مێژووی گه‌لی كورد، (هه‌ولێر ـ ده‌زگای ئاراس ـ چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده ـ ٢٠٠٢ز).
- احمد فوزي، قاسم والأكراد، خناجر وجبال، (بدون مكان ـ ١٩٦١م).
- ادگار ابالاس، جنبش كردها، ترجمه اسماعیل فتاح قاضی، (تهران ـ مؤسسه انتشارات نگاه ـ چاپ كیا ـ ١٣٧٧ ھ . ش).
- بارزانی نه‌مر ژیان و ڕە‌وتی خه‌باتی، ڕۆژنامه‌ی خه‌بات، ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كوردستان، ژماره ٦١٦، كۆتایی شوباتی ١٩٩٢ز.
- بیتر جی . لامبرت، الولایات المتحدة والكورد دراسة حالات عن تعهدات الولایات المتحدة، ترجمة مركز الدراسات الكوردیة و حفظ الوثائق / جامعة دهوك، (دهوك ـ جامعة دهوك ـ مطبعة خاني ـ ٢٠٠٨م).
- گه‌ڕانه‌وه‌ی خوالێخۆشبوو مه‌لا مستەفا بارزانی و هاوڕێكانی بۆ عێراق، گۆڤاری سلێمانی، شاره‌وانی سلێمانی، ژماره ٦٠، خولی سێهه‌م، سلێمانی، چاپخانه‌ی دلێر، ته‌موزی ٢٠٠٥ز.
- طارق جامباز، تفاصیل عملیة القصف الجوي لأغتیال البارزاني عام ١٩٦١، جریدة التآخي، لسان حال الحزب الدیمقراطي الكوردستاني، العدد١٥٨٤، أربیل، الأثنین، ١ آذار ١٩٩٣م.
- كه‌ریم زه‌ند، جه‌نه‌رال بارزانی نه‌مر و كۆماری كوردستان له مه‌هاباد، ڕۆژنامه‌ی برایه‌تی، ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كوردستان ـ یه‌كگرتوو، ژماره ١٨٨٦، هه‌ولێر، سێشه‌مه، ١ ئاداری ١٩٩٤ز.
- جرجیس فتح الله المحامي، العراق في عهد قاسم آراء وخواطر ١٩٥٨ ـ ١٩٨٨، الجزء الثاني، (السوید ـ دار نبز للطباعة و النشر ـ ١٩٨٩م).
- البارزانیون ومسیرة المأساة الطویلة، جریدة الشعلة، لسان حال الأتحاد الدیمقراطي الكردستاني ـ العراق، العدد ١٥، أواخر كانون الأول ١٩٨٧م.
- له یادی ٢٨ـه مین ساڵڕۆژی كۆچی دوایی بارزانیی نه‌مردا، ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ، ئۆرگانی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، ژماره ٤٢٠٨، سلێمانی، هه‌ینی، ٢ ئاداری ٢٠٠٧ز.
- محمد سهل طقوش، تاریخ الأكراد ٦٣٧ ـ ٢٠١٥، ( بیروت ـ دار النفائس للطباعة والنشر والتوزیع ـ ٢٠١٥م).
- بهاءالدین نوري، رتل باز في حركات بارزان ١٩٣٢، (بغداد ـ مطبعة المعارف ـ ١٩٣٢م).
- عبدالجلیل صالح موسی، جمال عبدالناصر والقضیة الكردیة في العراق ١٩٥٢ ـ ١٩٧٠، (دهوك ـ المدیریة العامة للصحافة والطباعة والنشر ـ مطبعة محافظة دهوك ـ ٢٠١٣م).
- ف . نیكیتین، العائلة البارزانیة، ترجمة كاوس قفطان، مجلة شمس كردستان، جمعیة الثقافة الكردیة، العدد الخامس، السنة الثانیة، آب ١٩٧٣م.
- حبیب محمد كریم، تأریخ الحزب الدیمقراطي الكوردستاني ـ العراق (في محطات رئیسیة) ١٩٤٦ ـ ١٩٩٣، (دهوك ـ مطبعة خه‌بات ـ ١٩٩٨م).
- حسن مصطفی، البارزانیون وحركات بارزان ١٩٣٢ ـ ١٩٤٧، الطبعة الثانیة، (بغداد ـ دار آفاق عربیة للصحافة والنشر ـ ١٩٨٣م).
- داڤید كۆرن، مه‌لا مستەفا ئه‌و ڕابه‌ره‌ی له ڕووی سیاسی و ته‌ندروستییه‌وه خیانه‌تی لێكرا، به‌شی سێیه‌م، ڕۆژنامه‌ی برایه‌تی، ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كوردستان، ژماره ٣٨٩٢، هه‌ولێر، چوارشه‌مه، ١٥ كانونی دووه‌می ٢٠٠٣ز.
- داڤید كۆرن، مه‌لا مستەفا ئه‌و ڕابه‌ره‌ی له ڕووی سیاسی و ته‌ندروستییه‌وه خیانه‌تی لێكرا، به‌شی چواره‌م، ڕۆژنامه‌ی برایه‌تی، ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كوردستان، ژماره ٣٨٩٣، هه‌ولێر، پێنجشه‌مه، ١٦ كانونی دووه‌می ٢٠٠٣ز.
- داڤید كۆرن، مه‌لا مستەفا ئه‌و ڕابه‌ره‌ی له ڕووی سیاسی و ته‌ندروستییه‌وه خیانه‌تی لێكرا، به‌شی پێنجه‌م، ڕۆژنامه‌ی برایه‌تی، ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كوردستان، ژماره ٣٨٩٤، هه‌ولێر، شه‌مه، ١٨ كانونی دووه‌می ٢٠٠٣ز.
- دانا ادمز شمدت، رحلة الی رجال شجعان في كوردستان، ترجمة و تعلیق جرجیس فتح الله، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ١٩٩٩م).
- درك كینان، كردها و كردستان، ترجمه ابراهیم یونسی، (تهران ـ مؤسسه انتشارات نگاه ـ چاپخانه نوبهار ـ ١٣٧٢ ھ.ش).
- دیوید مك داول، تاریخ معاصر كرد، ترجمه ابراهیم یونسی، چاپ چهارم، (تهران ـ نشر پانیذ ـ چاپ دالاهو ـ ١٣٩٣ ھ.ش).
- ڕە‌فیق ڕە‌حمان مام خول، مستەفا بارزانی ڕۆڵ و هه‌ڵوێستی له پێشهاته سیاسییه‌كاندا ١٩٥٨ ـ ١٩٧٠، چاپی دووه‌م، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی شه‌هاب ـ ٢٠١٣ز).
- زبیر بلال اسماعیل، ثورة بارزان ١٩٠٧ ـ ١٩٣٥، (أربیل ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ١٩٩٨م).
- سامي شورش، كردستان والأكراد، الطبعة الثانیة، (أربیل ـ مطبعة روژەه‌لات ـ ٢٠١٩م).
- صبحي عبد الحمید، العراق في سنوات ١٩٦٠ ـ ١٩٦٩، (دمشق ـ دار بابل للدراسات والاعلام ـ ٢٠٠٩م).
- عبدالعزیز العقیلي، تأریخ حركات بارزان الأولی عام ١٩٣٢، (بغداد ـ مطبعة الشباب ـ ١٩٥٦م).
- علي خلیل، مسیرة الشرف البارزانیة عام ١٩٤٦، جریدة التآخي، العدد ١١٠٧، بغداد، مطبعة التایمس، الأربعاء، ٩ آب ١٩٧٢م.
- علی عبدالله، مێژووی پارتی دیموكراتی كوردستان ـ عێراق تا به‌ستنی كۆنگره‌ی سێیه‌می، (بێ شوێن ـ ئه‌یلوولی ١٩٦٨ز).
- كاوس قفطان، الانتفاضات البارزانیة، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ٢٠٠٢م).
- گوینته‌ر دێشنه‌ر، كورد گه‌لی له خشته‌براوی غه‌در لێ كراو، وه‌رگێڕانی حه‌مه كه‌ریم عارف، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری ـ ١٩٩٩ز).
- محه‌مه‌د مه‌لا قادر، خه‌باتنامه كورته مێژووی پارتی و كولتووری بارزانی نه‌مر، چاپی دووه‌م، (هه‌ولێر ـ ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاراس ـ ٢٠٠٧ز).
- مروان صالح آل معروف، مصطفی البارزاني زعیم الحركة التحرریة الكوردیة، (أربیل ـ مطبعة حاج هاشم ـ ٢٠١٨م).
- مسعود البارزاني، البارزاني والحركة التحرریة الكردیة، المجلد الأول، الطبعة الثانیة، (بیروت ـ كاوا للثقافة الكردیة ـ ١٩٩٧م).
- مسعود البارزاني، البارزاني والحركة التحرریة الكردیة، المجلد الثالث، الطبعة الثانیة، (أربیل ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ٢٠٠٢م).
- میرزا محمد أمین مه‌نگوری، به‌سه‌رهاتی سیاسی كورد له ١٩١٤وه هه‌تا ١٩٥٨، به‌شی دووه‌م، (سلێمانی ـ به‌ڕێوه‌به‌رێتیی گشتیی چاپ و بڵاوكردنه‌وه ـ چاپخانه‌ی ڕاز ـ ٢٠٠١ز).
