ژیاننامه
عەونی یوسف ئەحمەد قاسم، ناسراو به عه‌ونی قازی، ساڵی ١٩٠٨ له شاری هه‌ولێر له‌دایك بووه، سه‌ره‌تا لای باوكی و شه‌هباز ئه‌فه‌ندی حه‌یده‌ری ده‌ستی به خوێندنی ئاینی كردووه، ساڵی ١٩٢١ قۆناغی سه‌ره‌تایی له شاری هه‌ولێر ته‌واو به مه‌به‌ستی خوێندن ڕووده‌كاته شاری به‌غدا، ساڵی ١٩٣٤ قۆناغی ئاماده‌یی و دواناوه‌ندی ناوه‌ندی لە شاری به‌غدا ته‌واو كردووه، ساڵی ١٩٣٤ له كۆلێژی مافی به‌غدا وه‌رگیراوه، ساڵی ١٩٣٩ به‌كالۆریۆسی مافی له كۆلێژی ماف له به‌غدا وه‌رگرتووه، ساڵی ١٩٤٠ بووه به ئه‌ندامی سه‌ندیكای پارێزه‌رانی عێراقی و سه‌ره‌تا له شاری سلێمانی و دواتر له شاری هه‌ولێر به پیشه‌ی پارێزه‌ری ده‌ستبه‌كار بووه. ساڵی ١٩٤٢ دادوه‌ر بووه له شارۆچكه‌ی زاخۆ سه‌ر به پارێزگای موسڵ، ساڵی ١٩٤٢ وه‌ك دادوه‌ر گواستراوه‌ته‌وه بۆ موسڵ، ساڵی ١٩٤٣ گواستراوه‌ته‌وه بۆ شاری به‌سره له باشووری عێراق به‌ڵام پێش گه‌یشتنی بۆ سه‌ر كاره‌كه‌ی له شاری هه‌ولێر ده‌ستگیراوه و بۆ به‌ندیخانه‌ی موسڵ گواستراوه‌ته‌وه و به سێ ساڵ به‌ندكردن سزا دراوه، ساڵانی (١٩٤٤ـ١٩٤٥) وه‌رگێڕانی وتاری له گۆڤاری كوردیزمانی گه‌لاوێژی چاپی به‌غدا له چاپ دراوه، ساڵی ١٩٤٦ كاری پارێزه‌ری كردووه.
ساڵانی (١٩٧٤ـ١٩٧٥) ئاواره‌ی شانشینی ئێران بووه، ساڵی ١٩٧٥ گه‌ڕاوه‌ته‌وه باشووری كوردستان، له ١٥ی ته‌موزی ١٩٨٨دا له نه‌خۆشخانه‌ی ئیبن به‌یتاری به‌غدا كۆچی دوایی كردووه و له گۆڕستانی شاره‌وانی شاری هه‌ولێر به‌خاك سپێردراوه، له ناوه‌ڕاستی مانگی ته‌موزی ١٩٩٤ ئه‌نجومه‌نی شاره‌وانی هه‌ولێر بڕیاری به‌ناوكردنی یه‌كێك له شه‌قام و گوڕه‌پانه‌كانی شاری هه‌ولێری به ناوی (عه‌ونی یوسف)ه‌وه په‌سه‌ند كرد، شاره‌زای زمانه‌كانی كوردی، توركی، عه‌ره‌بی و ئینگلیزی بووه.
خه‌باتنامه
ساڵی ١٩٣٩ به‌شداری له خۆپیشاندانی خوێندكارانی شاری به‌غدا دژ به ده‌سه‌ڵاتدارانی شانشینی عێراق و شانشینی یه‌كگرتووی بریتانیا كردووه، له سه‌ره‌تای چالاكیی حزبی هیوای كورد بووته ئه‌ندامیان، ساڵی ١٩٤٠ به ئه‌ندامی سه‌ندیكای پارێزه‌رانی عێراق وه‌رگیراوه، له ناوه‌ڕاستی ١٩٤١ له‌به‌ر پشتگیری له بزووتنه‌وه‌ی ڕە‌شید عالی (١٨٩٣ـ١٩٦٥) ناسراو به ڕە‌شید گه‌یلانی و به‌شداری له خۆپیشاندانه‌كانی شاری هه‌ولێر له‌سه‌ر داوای كاربه‌ده‌ستانی شانشینی یه‌كگرتووی بریتانیا له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی شانشینی عێراق به‌ند كراوه، ساڵی ١٩٤٢ له‌به‌ر چالاکی كوردایه‌تی له‌لایه‌ن پارێزگاری سلێمانی له‌م شاره دوور خراوه‌ته‌وه.
ساڵی ١٩٤٢ به هاوڕێیه‌تی دکتۆر جەعفەر محەمەد کەریم ناسراو به دكتۆر جه‌عفه‌ر فه‌یلی لقی موسڵی حزبی هیوای كوردیان دامه‌زراندووه، ساڵی ١٩٤٢ له‌گه‌ڵ دكتۆر جەعفەر محەمەد کەریم له‌سه‌ر كوردایه‌تی له به‌ندیخانه‌ی عه‌ماره له باشووری عێراق به‌ند كراوه، له ٢٩ی ئه‌یلوولی ١٩٤٥ له‌به‌ر پشتگیری له شۆڕشی دووەمی بارزان (١٩٤٣ـ١٩٤٥) له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی شانشینی عێراقه‌وه زیندانی كراوه، ساڵی ١٩٤٦ له به‌ندیخانه‌ی عه‌ماره له باشووری عێراق ئازاد كراوه، ساڵی ١٩٤٦ له‌لایه‌ن نوێنه‌رانی كۆنگره‌وه به ئه‌ندامی کۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموکراتی کورد کۆنگرەی یه‌كه‌می پارتی دیموكراتی كوردستان هه‌ڵبژێردراوه، ساڵی ١٩٤٦ یه‌كێك بوو له به‌رپرسانی پارتی دیموکراتی کورد له پارێزگای هه‌ولێر، بۆ ئاهه‌نگی جه‌ژنی نه‌ورۆزی ساڵی ١٩٤٧ مۆڵه‌تی فه‌رمی له پارێزگاری هه‌ولێر به ناو و داواکاری ئه‌و بووه هه‌رچه‌ند له‌لایه‌ن نوری سه‌عیدی سه‌رۆكوه‌زیرانی حكومه‌تی شانشینی عێراقه‌وه دژایه‌تی كراوه، به‌ڵام له‌دوای چاوپێكه‌وتن و هه‌وڵێكی زۆر ڕەزامه‌ندی ئه‌و وه‌رده‌گرێ، له ٢٠ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له ڕۆژی به‌خاكسپاردنی شه‌هید خەیروڵا عەبدولکەریم (١٩١٢ـ١٩٤٧) ناسراو به خه‌یروڵا گورجیزاده له شاری هه‌ولێر به‌شداری كردووه، ساڵی ١٩٤٨ موڵه‌تی فه‌رمی ئاهه‌نگی نه‌ورۆزی شاری هه‌ولێری له ده‌سه‌ڵاتدارانی شانشینی عێراق وه‌رگرتووه، ساڵی ١٩٤٨ به نوێنه‌رایه‌تی پارێزگای هه‌ولێر به‌شداری خۆپیشاندانی دژ به په‌یماننامه‌ی پۆرتسموسی له شاری به‌غدای كردووه.
ساڵی ١٩٤٨ له‌لایه‌ن پیاوانی ده‌سه‌ڵاته‌وه ته‌قه له ماڵه‌كه‌ی كراوه و دواتر بۆ كۆتاییهێنان به‌م كێشه‌یه عه‌باس مامه‌ند ئاغای سه‌ركه‌پكان و سه‌ید ئه‌حمه‌دی سه‌ید ته‌های نه‌هری پشتگیرییان كردووه، له به‌هاری ساڵی ١٩٤٨ سه‌ركردایه‌تی خۆپیشاندانی دژ به ده‌سه‌ڵات له شاری هه‌ولێركردووه و دروشمی (ئازادكردنی بارزانییه‌كانی) هه‌ڵگرتووه، له ٢٤ی ئایاری ١٩٤٨ له‌به‌ر چالاکی كوردایه‌تی له‌لایه‌ن كاربه‌ده‌ستانی شانشینی عێراق به‌ند كرا و له ٢٠ی ته‌موزی ١٩٤٨ ده‌درێته دادگا، له كۆتایی ساڵی ١٩٤٩دا ناوی وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كی پارتی دیموکراتی کورد له‌لایه‌ن یه‌هودا ئیبراهیم سدیق ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی حزبی شیوعی عێراقه‌وه له دانپێنانه‌كانی له به‌رده‌م به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی لێكۆڵێنه‌وه‌ی تاوان وه‌ك خه‌باتگێڕێك ئاشكرا بووه، ساڵی ١٩٤٩ له دادگای عورفی به یه‌ك ساڵ و نیو به‌ندكردن سزا دراوه و ماوه‌یه‌ك زیندانیكراوه.
له مانگی ته‌موزی ١٩٥٨ یاوه‌ری شێخ ئەحمەد شێخ محه‌مه‌د شێخ عەبدولسەلام (١٨٩٢ـ١٩٦٩) ناسراو به شێخ ئەحمەدی بارزان بۆ سه‌ردانی شارۆچكه‌ی شه‌قڵاوه سه‌ر به پارێزگای هه‌ولێر بووه، له ٢٢ی تشرینی دووه‌می ١٩٥٨ به فه‌رمانێكی كۆماری به دادوه‌ر له دادگای شارستانی دامه‌زراوه، ساڵی ١٩٥٨ سه‌رۆكی دادگای تێهه‌ڵچوونه‌وه‌ی كه‌ركووك بووه، له ١٤ی ئه‌یلوولی ١٩٥٨ كراوه‌ته وه‌زیری كار و كاروباری نیشته‌جێبوون له كابینه‌ی عه‌بدولكه‌ریم قاسم (١٩١٤ـ١٩٦٣)دا، له ٢٧ی ته‌موزی ١٩٥٨ له‌گه‌ڵ شاندی كوردی به مه‌به‌ستی پیرۆزبایی له سوپای عێراق كه ڕژیمی پادشایی عێراقی ڕووخاندووه سه‌ردانی وه‌زاره‌تی به‌رگری كردووه، له ١ی ته‌موزی ١٩٥٩ به یاوه‌ری سه‌رۆك مستەفا بارزانی سه‌ردانی باره‌گای پارتی دیموكراتی یه‌كگرتووی كوردستان له شاری به‌غدای كردووه، ئه‌وه‌ش یه‌ك ڕۆژ له‌دوای سڕكردنی باڵی پارێزه‌ر هەمزە عەبدوڵا عومه‌ر (١٩١٥ـ ١٩٩٨) له ڕیزه‌كانی پارتی دیموكراتی یه‌كگرتووی كوردستان بووه، ڕۆژانی ١٦ تا ١٧ ته‌موزی ١٩٥٩ نوێنه‌ری کۆنگرەی دووەمی بزووتنه‌وه‌ی ئاشتیخوازی عێراقی له شاری به‌غدا بووه.
ساڵی ١٩٥٩ له‌لایه‌ن نوێنه‌رانی كۆنگره‌وه به ئه‌ندامی کۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموکراتی کوردستان ـ عێراق کۆنگرەی چوارەم هه‌ڵبژێردراوه، ساڵی ١٩٥٩ بووه‌ته جێگری سه‌رۆكی دادگای ته‌مییزی كه‌ركووك، له مانگی مایسی ساڵی ١٩٦٢ واژۆی خۆی خسته سه‌ر به‌یاننامه‌ی (ئاشتی بۆ كوردستان) كه له‌لایه‌ن حزبی شیوعی عێراقی و حزبی نیشتمانی عێراقه‌وه ئاماده كرابوو، ساڵی ١٩٦٣ په‌یوه‌ندی به ڕیزه‌كانی هێزی پێشمه‌رگه‌وه كردووه و ماوه‌یەك له ناوچه ئازادكراوه‌كانی پارێزگای سلێمانی خزمه‌تی كردووه، ساڵی ١٩٦٤ نوێنه‌ری کۆنگرەی شەشەمی پارتی دیموكراتی كوردستان له شارۆچكه‌ی قه‌ڵادزێ سه‌ر به پارێزگای سلێمانی بووه، له ناوه‌ڕاستی ساڵی ١٩٦٦دا له‌لایه‌ن کۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموکراتی کوردستانه‌وه به ئه‌ندامی لێژنه‌ی ئاماده‌كاری کۆنگرەی حه‌وته‌‌‌م ده‌ستنیشان كراوه، ساڵی ١٩٦٦ له کۆنگرەی حه‌وته‌‌‌می پارتی دیموكراتی كوردستان له شاره‌دێی گه‌ڵاڵه‌ی سه‌ر به پارێزگای هه‌ولێر خۆی پاڵاوتووه و ده‌رنه‌چووه، ساڵی ١٩٦٩ له شۆڕشی ئەیلوول دوور ده‌كه‌وێته‌وه و به هاوكاری پارێزه‌ر ساڵح حه‌یده‌ر عاسم (١٩٢٢ـ٢٠٠١) ناسراو به ساڵح حەیدەری و حه‌مید عوسمان ئه‌بوبه‌كر (١٩٢٧ـ١٩٩٣) حزبی ڕزگاری داده‌مه‌زرێنن، به‌ڵام له‌دوای ڕێكکه‌وتننامه‌ی ١١ی ئاداری ١٩٧٠ ئه‌م حزبه هه‌ڵده‌وه‌شێننه‌وه، ساڵی ١٩٧٤ له‌دوای ئاڵۆزبوونی بارودۆخی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و حزبی به‌عس په‌یوه‌ندی به هێزی پێشمه‌رگه‌وه كردووه.
سه‌رچاوه‌كان:
-
شوان محه‌مه‌دئه‌مین ته‌ها خۆشناو، هه‌ولێر له نێوان ساڵانی (١٩٥٨ ـ ١٩٦٣) لێكۆڵینه‌ویه‌كه له بارودۆخی سیاسی، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات ـ ٢٠١٢ز)، ل ل ٧٨، ٨٣، ٩١، ١٠٨، ١٥٨، ١٨٦، ٢٣٤.
-
شوان محه‌مه‌دئه‌مین ته‌ها خۆشناو، هه‌ولێر له نێوان ساڵانی ١٩٦٣ ـ ١٩٧٠ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مێژووییه له بارودۆخی سیاسی، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین ـ ٢٠١٦ز)، ل ل ٥١، ٥٧، ٦٩، ٣٠٣.
-
كریم شاره‌زا، محطات من حیاة عوني یوسف (١٩٠٨ ـ ١٩٨٨)، مجلة زاگروس، وزارة الثقافة ـ أقلیم كردستان، مطبعة وزارة الثقافة، العدد ١٣، أربیل، ٢٧ كانون الأول ١٩٩٨م، ص ٣٠.
-
تۆفیقی مه‌لا سدیق، بیره‌وه‌ریه‌كانی ڕۆژانی حیزبایه‌تی و پێشمه‌رگایه‌تی و دوور خرانه‌وه‌م، چاپی دووه‌م، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی شه‌هاب ـ ١٩٩٦ز)، ل ل ٦١، ٦٢.
-
جمیل حسین الجبوري، كبار ساسة العراق في العصر الجمهوري ١٩٥٨ ـ ٢٠٠٣، الجزء الاول، (القاهرة ـ المكتب العربي للمعارف ـ ٢٠١٨م)، ص ص ٢٢٥ ـ ٢٢٦.
-
ئاماده‌كردنی : مه‌لا به‌ختیار، عه‌ریف سلێمان، له ده‌نكه‌وه بۆ گوڵه‌گه‌نمه‌كان، به‌رگی یه‌كه‌م، چاپی دووه‌م، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی هاوسه‌ر ـ ٢٠٠٧ز)، ل ل ٤١، ٤٥ ـ ٤٦، ٤٨.
-
ئەرشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیای پارتی دیموکراتی کوردستان.
-
شۆڕش ئه‌حمه‌د گه‌رمیانی، گوڵبژێرێك له ناودارانی كورد، (سلێمانی ـ خانه‌ی چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی چوارچرا ـ ٢٠١٣ز)، ل ٢٣٤.
-
طارق جامباز، حزبی هیوا له لیوای هه‌ولێر، (هه‌ولێر ـ گۆڤاری یاساپارێزی ـ ٢٠٠٥ز)، ل ل ٣٧، ٣٩، ٨٦، ١٢٠.
-
علی عبدالله، مێژووی پارتی دیموکراتی کوردستان ـ عێراق تا به‌ستنی كۆنگره‌ی سێیه‌می، (بێ شوێن ـ ئه‌یلولی ١٩٦٨ز)، ل ٦٣.
-
گۆڕه‌پان و شه‌قامی عه‌ونی یوسف، ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ، ئۆرگانی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، ژماره ٧٣٤، ساڵی سێیه‌م، هه‌ولێر، دووشه‌مه، ١٨ ته‌موزی ١٩٩٤ز، ل ٥.
-
مرسوم جمهوري رقم ٥٠١، جریدة الوقائع العراقیة، وزارة الارشاد في العراق، العدد ١٠٢، السنة الأولی، بغداد، مطبعة الحكومة، الأربعاء، ٣١ كانون الأول ١٩٥٨م، ص ٣.
-
مسعود البارزاني، البارزاني والحركة التحرریة الكردیة، المجلد الأول، الطبعة الثانیة، (بیروت ـ كاوا للثقافة الكردیة ـ ١٩٩٧م)، ص ٢١٧.
