حسۆ میرخان ئەحمەد، ناسراو به (حسۆ میرخان دۆلەمەری)، پێشمه‌رگه و هه‌ڤاڵی بارزانی بۆ یەکێتی سۆڤیەت، ساڵی ١٩٢٧ له گوندی خه‌رد‌ن له‌دایكبووه، لە شۆڕشى دووەمى بارزان خەباتکاربووە، لە کۆمارى دیموکراتى کوردستان لە مهاباد پێشمەرگە بووە، لە هەردوو شۆڕشی ئەیلوول و گوڵان بەشداریکردووە، هەڵگرى میدالیاى بارزانییە، ساڵی ١٩٩٦ کۆچی دوایی کردووە.
ژیاننامە
حسۆ میرخان دۆلەمەری، ساڵی ١٩٢٧ له گوندی خه‌رد‌ن-ى سه‌ر به ناحیه‌ی گۆڕه‌توو له قه‌زای مێرگه‌سۆرى پارێزگای هه‌ولێر له‌دایكبووه. لە یەکێتى سۆڤیەت خوێندوویه‌تی و ساڵی ١٩٥٤ بڕوانامه‌ی به‌كالۆریۆسى له زانكۆی تاشكه‌ند-به‌شی ئه‌ندازیاری ڕێگاوبان وه‌رگرتووه. هه‌ر له یه‌كێتی سۆڤیەت هاوسەرگیرى کردووە و كچێكیان هەبووه. دواى گەڕانەوەى لە یەکێتى سۆڤیەت، ساڵى ١٩٥٩ به فه‌رمانبه‌ر له فه‌رمانگه‌ی كشتوكاڵی كه‌ركووك دامه‌زراوە، دواتر گواستراوەتەوە بۆ بێتواته. له ده‌ستپێكی شۆڕشی مه‌زنی ئه‌یلوول له ناوچه‌ی شه‌مكان و ئه‌ترۆش تا ده‌گاته نزیك بابلۆی سه‌ر به قه‌زای دهۆك كاری ڕووپێوی كردووه. زمانه‌كانی كوردی، فارسی، توركی و ڕووسی زانیوە.
خەباتنامە
دواى ئەوەى لە سەردەمى جەنگى دووەمى جیهانیدا و بە دیاریکراوى لە ساڵى ١٩٤٠ شێخ ئەحمەدى بارزانى و تەواوى بنەماڵەکەى لە ناسریەوە ڕاگوێزرانە سلێمانى، حسۆ میراخان دۆلەمەرى یه‌كێك بوو له‌و كه‌سانه كه هەوڵى دەدا بنەماڵەى بارزانى کە لە سلێمانى دەستبەسەربوون، بگەڕێنێتەوە ناوچەى بارزان و هەربۆیەش لەلایەن حکومەتى عێڕاقییەوە داواکراوبوو.
دواى هه‌ڵگیرسانی شۆڕش، ساڵی ١٩٤٣ په‌یوه‌ندی به ڕیزه‌كانی شۆڕشی دووه‌می بارزانەوە كردووه. له ٢ی تشرینی یه‌كه‌می هەمان ساڵ به‌شداریی گرتنی بنكه‌ی پۆلیسی شانه‌ده‌ر و له ١٢ی تشرینی یه‌كه‌میش به‌شداری گرتنی بنكه‌ی پۆلیسی خێره‌زۆك و له ٥ی ئه‌یلوولی ١٩٤٥ به‌شداری گرتنی بنكه‌ی پۆلیسی مه‌یدان مۆریكی كردووه و له‌م شه‌ڕه‌ى دواییاندا بریندار بووه و هەروەها به‌شداریی گرتنی بنكه‌ی پۆلیسی شێروان مه‌زنیشی كردووه. بەم هۆیەوە له ١٩ی ئابی ١٩٤٥ به فه‌رمانی دادگای عورفیی سه‌ربازی دەست بە سەر گشت موڵک و ماڵە گواستراوه و نه‌گواستراوه‌کانیدا گیراوە.
له ١١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٤٥ و له دوای نسكۆی شۆڕشی دووه‌می بارزان، لەگەڵ مستەفا بارزانی و هەڤاڵانی دەپەڕنەوە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان. دوای دامەزراندنی کۆماری دیموکراتی کوردستان لە "مهاباد"، له ٣١ی ئاداری ١٩٤٦ له چوارچێوەی هێزی بارزاندا بەرگری لە كۆمار كردووه و له شه‌ڕه‌كانی به‌ره‌ی سه‌قز له كۆماری دیموكراتی كوردستان به‌شداریكردووه.
دواى ڕووخانى کۆمارى کوردستان لە مهاباد و گەڕانەوەى بارزانى لە ڕۆژهەڵاتى کوردستانەوە بۆ باشوورى کوردستان، به‌شداریی شه‌ڕی نه‌غه‌ده و شەڕى شنۆى لە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان كردووه، هەروەها لەو پێشمەرگانە بووە کە لە ١٩ی نیسانی ١٩٤٧ لە ڕێگاى (خواکوڕک و دەشتى بەرازگرەوە) بە خاکى کوردستانى باکووردا گەڕاوەتەوە ناوچەى شێروان و مزورى.
دواى گەڕانەوەیان، جەنەڕاڵ مستەفا بارزانی لە ٦ی ئایاری ١٩٤٧ لە گوندى ئەرگۆش کۆبوونەوەیەک بە هەڤاڵانى دەکات و سەرپشکیان دەکات لە مانەوە، یان چوون بەرەو یەکێتى سۆڤیەت، لەوێدا تەواوى هەڤاڵانى بڕیارى بەردەوامیدان و ڕۆیشتن بەرەوە یەکێتى سۆڤیەت دەدەن، له ٢٣ی ئایاری ١٩٤٧ یاوەریى جەنەڕاڵ مستەفا بارزانی کردووە به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیەت و لە شەڕى گه‌لی قتور و شەڕى پردی ماكۆ بەشدارییکردووە و دواى سەختى و ماندووبوونێکى زۆر، لە ١٨ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له ڕووباری ئاراس كه ده‌كه‌وێته سنووری نێوان ئێران و یه‌كێتی سۆڤیەت، بەرەو سۆڤیەت پەڕیوەتەوە.
دوای گەیشتنیان بە یەکێتی سۆڤیەت، لە ١٩ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له‌گه‌ڵ گشت هه‌ڤاڵانی لە شاری "نه‌خچه‌وان"ی کۆماری ئازه‌ربایجان بۆ ماوه‌ی چل ڕۆژ له كۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌رئاوەڵا كه به ته‌لی دڕكاوی ده‌ورەدرابوو، دانران و له‌لایه‌ن کۆمەڵێک سه‌ربازه‌وە پاسه‌وانییان لێده‌كرا و له ڕووی خۆراك و پۆشاك و هاتوچۆوە وه‌كو دیلی شه‌ڕ مامه‌ڵەیان له‌گه‌ڵدا كراوە. دواتر له‌سه‌ر بڕیاری حکوومەتی سۆڤیەت به‌سه‌ر ناوچه‌كانی ئاغدام و لاچین و ئایولاخ و کەلبەجەر له كۆماری ئازه‌ربایجان دابەشکران. له ١٠ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٧ گواستراونه‌ته‌وه بۆ سەربازگەیەک لەسەر دەریاى خەزەر لە باكۆى پایتەختى كۆماری ئازه‌ربایجان و له ٢٣ی هەمان مانگدا جلوبەرگی سه‌ربازییان پێدراوه و به سه‌رپه‌رشتی ئه‌فسه‌رانی كۆماری ئازه‌ربایجان ڕۆژانه هه‌شت كاتژمێر مه‌شقی سه‌ربازییان پێکراوە. لە هەمانکاتدا ڕۆژانە بۆ ماوەی چوار کاتژمێر لە لایەن هەندێک لە هەڤاڵەکانیانەوە کە خوێندەواریان هەبوو وانەی فێربوونی زمانی کوردییان پێگوتراوەتەوە.
پاش مامەڵەى خراپى جەعفەر باقرۆڤ لەگەڵ هەڤاڵانى، بارزانى بڕیاردەدات کەمپە سەربازییەکەى له ٢٩ی ئابی ١٩٤٨ له كۆماری ئازه‌ربایجانەوە بگوازێتەوە بۆ كۆمه‌ڵگای چرچوك لە نزیك "تاشكه‌ند"ی پایته‌ختی كۆماری ئۆزبه‌كستان و له‌وێش لە مه‌شقی سه‌ربازی بەردەوام دەبن.
لە ئاداری ١٩٤٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به شێوه‌ی ده‌سته و تاخم به شه‌مه‌نده‌فه‌ر به‌سه‌ر گونده هه‌ره‌وه‌زییه‌كانی یەكێتی سۆڤیەتدا دابه‌شكران و له كێڵگه‌ی كۆلخۆزه‌كان (ئەو زەویانەى خەڵک بە کرێ لە حکومەت دەیگرتنەوە و دواتر بەشى حکومەتیان دەدایەوە) كاریان ده‌كرد.
دواى هەوڵێکى زۆر و ناردنى چەندین نامە لەلایەن جەنەڕاڵ بارزانییەوە بۆ ستالین، دواجار نامەیەک دەگاتە دەست ستالین کە تێیدا بارزانى باسى دەردەسەرییەکانى هەڤاڵانى خۆی دەکات و ئەویش دەستبەجێ بڕیارى پێکهێنانى لێژنەیەک دەدات بۆ لێکۆڵینەوە لە بارودۆخى هەڤاڵانى بارزانى و دواجار بڕیارى لێژنە ئەوە دەبێت کە هەموویان لە شارى ڤریڤسکى کۆبکرێنەوە، بۆیە ناوبراو لە مانگی تشرینی دووه‌می ١٩٥١ دەچێتە شاری ڤریڤیسكی لە سۆڤیەت.
دواى شۆڕشى ١٤ى تەموزى ١٩٥٨ لە عێراق و گەڕانەوەى جەنەڕاڵ مستەفا بارزانى، لە ٢٥ى شوباتى ١٩٥٩ و بەپێى هەردوو ماددەى سێیەم و حەوتەم و بڕگەى (أ) لە ماددەى دەیەم و کارکردن بە ماددەى (١١) بە پشت بەستن بە یاساى هەموارکراوى ژمارە ١٩ لە ساڵى ١٩٥٩ دا، خۆى و هەڤاڵانى بەر لێبوردنى گشتى کەوتوون.
دواى دەرچوونى فەرمانى لێخۆشبوونیان، له ١٦ی نیسانی ١٩٥٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به که‌شتیی گرۆزیا له ڕێی به‌نده‌ری به‌سرەوە له باشووری كۆماری عێراق گه‌ڕاوه‌ته‌وه كوردستان.
ساڵی ١٩٦١ به‌شداریی شۆڕشی ئەیلوولی كردووه. له كانوونی یه‌كه‌می ١٩٦١ كرا به فه‌رمانده‌ی میحوه‌ری ڕۆژهه‌ڵاتی گه‌لی زاوێته. له ٢١ی تشرینی یه‌كه‌می هەمان ساڵ بە بڕیاری مه‌لا مسته‌فا بارزانی بۆ ڕێكخستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی پێشمه‌رگه، كرا به سه‌رقۆڵ له گوندی سیناى ناوچه‌ی نێروه لە دهۆک. له ١٢ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٦١ به‌شداری شه‌ڕی گه‌لی زاویتە له میحوه‌ری پێنج كردووه، هەروەها به‌شداریی شه‌ڕى پردی بلبل و شەڕى گه‌رووی لۆمــانــا - و شەڕى ده‌شتی سلێڤانه و شەڕى گه‌رماڤا عه‌بدی حاجی ئاغا و سه‌رسنگ و چیای پیرس و سوار و شەڕى سپیندار و شەڕى ئه‌ترۆش و شەڕى چیای بێخێری كردووه.
ساڵی ١٩٦٢ له شێخان فه‌رمانده‌ی هێز بووه و هەمان ساڵ بنكه‌ی بێته‌لی قه‌زای شێخان له ژێر فه‌رمانده‌یی ئەو دابووە. هەر لەو ساڵەدا به‌شداریی شه‌ڕى بریفكا و شەڕى مرێبای كردووه و له ٢٣ی ئاداری ١٩٦٢ به‌شداری شه‌ڕی باعه‌درێی كردووه. لە ٢٨ی ئایاری ١٩٦٢ به‌شداریی شه‌ڕی سه‌ری به‌ردی كردووه. له ١٤ له‌سه‌ر ١٥ى حوزیرانی ١٩٦٣ به‌شداریی شه‌ڕی سه‌ری ئاكرێى كردووه. له ٤ى تشرینی یه‌كه‌می ١٩٦٤ بۆ ڕێكخستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی پێشمه‌رگه، كرا به فه‌رمانده‌ی هێز له ئاكرێ و شێخان كه سه‌ر به له‌شكری یه‌كی بادینان بووە.
له ٧ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٦٦ به‌شداریی كۆنگره‌ی دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی شۆڕشی له گوندی گرده سپیان لە سلێمانی كردووه. له ٤ی ئاداری ١٩٦٧ له‌سه‌ر بڕیاری مه‌لا مستەفا بارزانی بووه به نوێنه‌ری شاری موسڵ و ده‌وروبه‌ری بۆ چاره‌سه‌ركردنی گیروگرفتی هاوڵاتیان و هێزه‌كانی پێشمه‌رگه و له ١٦ی ئاداری ١٩٦٧ ده‌ستبه‌كاربووە.
دواى ڕێکەوتننامەى ١١ى ئازار و هەبوونى پەیوەندى باش لە نێوان ئەنجوومەنى سەرکردایەتى شۆڕش و حکومەتى عێراق، له ٣ى تشرینی دووه‌می ١٩٧١ به فه‌رمانی ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كرى سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی شۆڕش پله‌ی ڕائیدی پۆلیسی كاتیی پێدراوە و بووه بە فه‌رمانده‌ی فه‌وجی نۆیه‌می پاسه‌وانی سنوری ئاكرێ و شێخان.
ساڵی ١٩٧٤ گه‌ڕاوەتەوە سه‌ر کارى پێشووی خۆی كه فه‌رمانده‌ی هێز بووه له ئاكرێ و شێخان. ساڵێک دواتر و دوای نسكۆی شۆڕشی ئه‌یلوول، وه‌ك په‌نابه‌ر ڕووده‌كاته وڵاتی ئێران و له كۆمه‌ڵگای زێوه نێشته‌جی ده‌بێت، دواتر ده‌چێته مه‌شهه‌د. بە فه‌رمانی مه‌لا مستەفا بارزانی ماڵی خۆی ده‌گوازێته‌وه بۆ كه‌ره‌ج و پاشان له كۆمه‌ڵگای زێوه نیشته‌جێ ده‌بێت.
دواى ئەوەى لە ساڵى ١٩٧٦ شۆڕشی گوڵان لە ژیلەمۆى شۆڕشى ئەیلوول هەڵدەگیرسێتەوە، به‌شداریی شۆڕشی گوڵانی كردووه و فەرماندەى هێز بووه. ساڵی ١٩٧٨ ئەو کاتەى بومەلەرزە لە شارى تەبەسى ئێرانى دا، نوێنه‌ری ئیدریس بارزانى بوو بۆ سه‌ردانکردنى كوردانی ئاواره‌ی ئه‌و شاره.
له ڕێكه‌وتی ٤ی تشرینی دووه‌می ١٩٧٩ به‌شداریی کۆنگرەی نۆیه‌می پارتی دیموكراتی كوردستانى كردووه و له‌م كۆنگره‌یەدا ده‌بێته فه‌رمانده‌ی كه‌رتی یه‌كه‌م له سنووری مه‌رگه‌وه‌ڕ و ته‌رگه‌وه‌ڕ كه باره‌گاكەى له ڕاژان بووە و به‌رپرسیاریەتی پاراستنی مه‌كته‌بی سیاسی پێسپێردرابوو.
ساڵی ١٩٨٣ به‌شداریی لە شه‌ڕی دۆڵی شه‌هیدان كردووه و له‌م شه‌ڕه بریندار بووه و له هه‌مان ساڵ به‌شداری شه‌ڕی قه‌ندیلى كردووه و لەوێش برینداردەبێت. له ١٩ی ته‌موزی ١٩٨٨ به‌شداریی داستانی خواكوڕكی كردووه و هەروەها به‌شداری شه‌ڕی زۆزك و شەڕى هه‌ندرێن و شەڕى شێروان مه‌زنی كردووه. له ٢ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٨٩ به‌شداریی کۆنگرەی دەیەمی پارتی دیموكراتی كوردستانى کردووە له مه‌رگه‌وه‌ڕ.
ساڵی ١٩٩١ گه‌ڕاوه‌ته‌وه باشووری كوردستان و له‌گه‌ڵ مولازم بابه‌كر زێباری ئه‌ركەکانى ڕاپه‌ڕینى له ناوچه‌ی بادینان پێسپێردراوە. له ١٦ی ئابی ١٩٩٣ به‌شداریی كۆنگره‌ی یازده‌یه‌می پارتی دیموكراتی كوردستان–یه‌كگرتووی له هه‌ولێر كردووه وساڵی ١٩٩٣ كراوه به به‌رپرسی لێژنه‌ی باڵای كۆمه‌ڵایه‌تی ناوچه‌ی بارزان. له چوارچێوه‌ی ئاهه‌نگه‌كانی یۆبیلی زێڕیندا ١٩٩٦له‌لایه‌ن سه‌رۆك مه‌سعود بارزانییەوە میدالیای بارزانی پێبه‌خشراوه.
سه‌رچاوه‌كان:
-
ئه‌رشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیای پارتی دیموكراتی كوردستان.
- حامید گه‌وهه‌ری، میدالیای بارزانی به‌رزترین خه‌ڵاتی ڕێزلێنان، به‌رگی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی حاجی هاشم – ٢٠١٥)
- حامید گه‌وهه‌ری، میدالیای بارزانی به‌رزترین خه‌ڵاتی ڕێزلێنان، به‌رگی دووه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی حاجی هاشم – ٢٠١٥)
- حیدر فاروق السامرائي، ضیاء جعفر و دوره السیاسي و الاقتصادي في العراق، (لندن – دارالحكمة - ٢٠١٦).
- قرارات مجلس قیادة الثورة رقم ٧٣، مجلة الوثائق العراقیة، وزارة الاعلام في العراق، العدد ١٩٦٠ أ، بغداد، الاثنین، 1 شباط ١٩٧١.
- له یادداشتی فه‌رمانده‌ی شه‌هید حه‌سۆ میرخان ژاژۆكی، ٦٢ ڕۆژ له‌گه‌ڵ بارزانی دا- چوونی بارزانییه‌كان بۆ یه‌كێتی سۆڤێت، چاپی یه‌كه‌م (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی رۆشنبیری – ١٩٩٧)
- مسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كورد ١٩٣١ - ١٩٥٨، (دهۆك - چاپخانه‌ی خه‌بات – ١٩٩٨)
- مسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كورد ١٩٦١ - ١٩٧٥، به‌رگی سێیه‌م، به‌شی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده - ٢٠٠٤)
- ئەرشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیا، ده‌قی چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ چنار حسۆ، پیرمام، ١٥ حوزیرانی ٢٠١٤.
