ژیاننامە
ڕەشید باقى محەمەد، ساڵی ١٩٣٠ له گوندی كۆركێى سه‌ر به ناحیه‌ی گۆڕه‌توو له قه‌زای مێرگه‌سۆر له پارێزگای هه‌ولێر له‌دایكبووه، دواى نسکۆى شۆڕشى یەکەمى بارزان کە شێخ ئەحمەدى بارزانى و ژمارەیەکى زۆرى خاوخێزانى بارزانییەکان پەنا دەبەنە بەر باکوورى کوردستان، ئەویش له ٢١ی حوزه‌یرانی ١٩٣٢ له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌كه‌ی ئاواره‌ی كۆماری توركیا بووه، بەڵام دواى ئەوەى لە ساڵى ١٩٣٣ دەسەڵاتدارانى تورک شێخ ئەحمەدى بارزانى ڕادەستى حکومەتى عێراق دەکەنەوە، خانەوادەى ئەوانیش وەک تەواوى ئەو خانەوادانەى لەگەڵ شێخ ئەحمەد ئاوارەى باکوورى کوردستان ببوون، دێنەوە باشوورى کوردستان، له یه‌كێتی سۆڤیەت خوێندوویه‌تی و بڕوانامه‌ی به‌كالۆریۆس له به‌شی كشتوكاڵی زانكۆی تاشكه‌ند وه‌رگرتووه، له ١ی كانوونی دووه‌می ٢٠٠٢ له گوندی كۆركێ كۆچی دوایی كردووه.
خەباتنامە
ساڵی ١٩٤٣ په‌یوه‌ندی به ڕیزه‌كانی شۆڕشی دووه‌می بارزان كردووه، له ٢ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٤٣ به‌شداری له گرتنی پۆلیسخانه‌ی شانه‌ده‌ر و له ١٠ی تشرینی دووه‌می هەمان ساڵ به‌شداریی گرتنی بنكه‌ی پۆلیسی مه‌زنێ کردووە. له گرتنی پۆلیسخانه‌ی ڕێزان بەشدار بووە، بەم هۆیەوە له ١٩ی ئابی ١٩٤٥ به فه‌رمانی دادگای عورفیی سه‌ربازیی عێراقی ده‌ست به‌سه‌ر گشت موڵك و ماڵه گواستراوە و نه‌گواستراوه‌كانیدا گیراوه.
له ڕێكه‌وتی ٢٥ی ئابی ١٩٤٥ به‌شداریی شه‌ڕی چیای قه‌له‌نده‌ری كردووه، به‌شداری شه‌ڕه‌كانی به‌ردی قه‌ڵاتی و حاجیه سووری كردووه، له شه‌ڕی بادینان بریندار بووه، له ٥ی ئه‌یلوول به‌شداريی گرتنی بنكه‌ی پۆلیسی مه‌یدان مۆریكی كردووه.
دوای نسكۆی شۆڕشی دووه‌می بارزان له ١١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٤٥ ڕووده‌كاته ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان، له ٣١ی ئاداری ١٩٤٦ له هێزی بارزان سه‌ر به سوپای كۆماری دیموكراتی كوردستان پێشمەرگە بووە، له ٢٩ی نیسان به‌شداری شه‌ڕی قاراوا له ناوچه‌ی سه‌قزى ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان كردووه، له ٣ی ئایار به‌شداریی شه‌ڕی ملقه‌ره‌نی مامه‌شای كردووه.
دوای نسكۆی كۆماری دیموكراتی كوردستان به‌شداریی شه‌ڕه‌كانی قه‌ڵاتان، سنگان و گه‌ڵاسی كردووه لە ڕۆژهەڵاتى کوردستان، له ٣ی ئاداری ١٩٤٧ به‌شداریی شه‌ڕی نه‌لۆس و له ١٩ی ئادار به‌شداریی شه‌ڕی نه‌غه‌ده و شنۆی كردووه، دواتر كرا به پاسه‌وانی به‌شی تۆپخانه، لەو پێشمەرگانە بووە کە لە ١٩ی نیسانی ١٩٤٧ لە ڕێگاى (خواکوڕک و دەشتى بەرازگرەوە) بە خاکى کوردستانى باکووردا گەڕاوەتەوە ناوچەى شێروان و مزورى.
دواى گەڕانەوەیان، جەنەڕاڵ مستەفا بارزانی لە ٦ی ئایاری ١٩٤٧ لە گوندى ئەرگۆش کۆبوونەوەیەک بە هەڤاڵانى دەکات و سەرپشکیان دەکات لە مانەوە، یان چوون بەرەو یەکێتى سۆڤیەت، لەوێدا تەواوى هەڤاڵانى بڕیارى بەردەوامیدان و ڕۆیشتن بەرەو یەکێتى سۆڤیەت دەدەن، له ٢٣ی ئایاری ١٩٤٧ یاوەریى جەنەڕاڵ مستەفا بارزانى کردووە به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیەت و لە شەڕى گه‌لی قتور و شەڕى پردی ماكۆ بەشدارییکردووە و دواى سەختى و ماندووبوونێکى زۆر، لە ١٨ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له ڕووباری ئاراس كه ده‌كه‌وێته سنووری نێوان ئێران و یه‌كێتی سۆڤیەت، بەرەو سۆڤیەت پەڕیوەتەوە.
دوای گەیشتنیان بە یەکێتی سۆڤیەت، لە ١٩ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له‌گه‌ڵ گشت هه‌ڤاڵانی لە شاری نه‌خچه‌وانی کۆماری ئازه‌ربایجان بۆ ماوه‌ی چل ڕۆژ له كۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌رئاوەڵا كه به ته‌لی دڕكاوی ده‌ورەدرابوو، دانران و له‌لایه‌ن کۆمەڵێک سه‌ربازه‌وە پاسه‌وانییان لێده‌كرا و له ڕووی خۆراك و پۆشاك و هاتوچۆوە وه‌كو دیلی شه‌ڕ مامه‌ڵەیان له‌گه‌ڵدا كراوە. دواتر له‌سه‌ر بڕیاری حکومەتی سۆڤیەت به‌سه‌ر ناوچه‌كانی ئاغدام و لاچین و ئایولاخ و کەلبەجەر له كۆماری ئازه‌ربایجان دابەشکران. له ١٠ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٧ گواستراونه‌ته‌وه بۆ سەربازگەیەک لەسەر دەریاى خەزەر لە باكۆى پایتەختى كۆماری ئازه‌ربایجان و له ٢٣ی هەمان مانگدا جلوبەرگی سه‌ربازییان پێدراوه و به سه‌رپه‌رشتی ئه‌فسه‌رانی كۆماری ئازه‌ربایجان ڕۆژانه هه‌شت كاتژمێر مه‌شقی سه‌ربازییان پێ کراوە. لەهەمان کاتدا ڕۆژانە بۆ ماوەی چوار کاتژمێر لە لایەن هەندێک لە هەڤاڵەکانیانەوە کە خوێندەواریان هەبوو وانەی فێربوونی زمانی کوردییان پێگوتراوەتەوە.
پاش مامەڵەى خراپى جەعفەر باقرۆڤ لەگەڵ هەڤاڵانى، بڕیار دەدرێت کەمپە سەربازییەکەى له ٢٩ی ئابی ١٩٤٨ له كۆماری ئازه‌ربایجانەوە بگوازێتەوە بۆ كۆمه‌ڵگای چرچوك لە نزیك تاشكه‌ندی پایته‌ختی كۆماری ئۆزبه‌كستان و له‌وێش لە مه‌شقی سه‌ربازی بەردەوام دەبن.
لە ئاداری ١٩٤٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به شێوه‌ی ده‌سته و تاخم به شه‌مه‌نده‌فه‌ر به‌سه‌ر گونده هه‌ره‌وه‌زییه‌كانی یەكێتی سۆڤیەتدا دابه‌شكران و له كێڵگه‌ی كۆلخۆزه‌كان (ئەو زەویانەى خەڵک بە کرێ لە حکومەت دەیگرتنەوە و دواتر بەشى حکومەتیان دەدایەوە) كاریان ده‌كرد.
دواى هەوڵێکى زۆر و ناردنى چەندین نامە لەلایەن جەنەڕاڵ بارزانییەوە بۆ ستالین، دواجار نامەیەک دەگاتە دەست ستالین کە تێیدا بارزانى باسى دەردەسەرییەکانى هەڤاڵانى خۆی دەکات و ئەویش دەستبەجێ بڕیارى پێکهێنانى لێژنەیەک دەدات بۆ لێکۆڵینەوە لە بارودۆخى هەڤاڵانى بارزانى و دواجار بڕیارى لێژنە ئەوە دەبێت کە هەموویان لە شارى ڤریڤیسکى کۆبکرێنەوە، بۆیە ناوبراو لە مانگی تشرینی دووه‌می ١٩٥١ دەچێتە شاری ڤریڤیسكی لە سۆڤیەت.
دواى شۆڕشى ١٤ى تەموزى ١٩٥٨ لە عێراق و گەڕانەوەى جەنەڕاڵ مستەفا بارزانی، لە ٢٥ى شوباتى ١٩٥٩ و بەپێى هەردوو ماددەى سێیەم و حەوتەم و بڕگەى (أ) لە ماددەى دەیەم و کارکردن بە ماددەى (١١) بە پشت بەستن بە یاساى هەموارکراوى ژمارە ١٩ لە ساڵى ١٩٥٩ دا، خۆى و هەڤاڵانى بەر لێبوردنى گشتى کەوتوون.
لە ساڵى ١٩٥٨ کۆمارى عێراق بە سەرۆکایەتى عەبدولکەریم قاسم دادەمەزرێت، ناوبراو له ١٦ی نیسانی ١٩٥٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به که‌شتیی گرۆزیا له ڕێی به‌نده‌ری به‌سڕەوە له باشووری كۆماری عێراق گه‌ڕاوه‌ته‌وه كوردستان.
ساڵی ١٩٥٩ به فه‌رمانبه‌ر له ئیداره‌ی كشتوكاڵ دامه‌زراوە، به‌ڵام كاری حكومی نه‌كردووە و بووه بە پاسه‌وانی بارزانی له به‌غدا. ساڵی ١٩٦١ به‌شداری شۆڕشی ئەیلوولی كردووه، ساڵی ١٩٦٢ به‌شداری شه‌ڕی سه‌ری ئاكرێ و سه‌ری پیرسی كردووه و بریندار بووه، له ١٤ له‌سه‌ر ١٥ی حوزه‌یرانی ١٩٦٣ به‌شداریی شه‌ڕی سه‌ری ئاكرێی كردووه و جارێكی تریش له كاتی ڕاوه‌دونانی حكومه‌تی عێراق له نزیك پردى ڕێزان بریندار بووه، به‌شداری شه‌ڕه‌كانی شیله به‌راز، شه‌هێ، سه‌فتێ، گۆڕه‌توو، گورا بایڤێ (گه‌روا گوژێ)، ئیشوكور و گەلی حه‌سه‌ن مه‌ما (گه‌لی زنتا)ى کردووە.
ساڵی ١٩٧٥ به‌شداریی شه‌ڕی دۆڵی شه‌هیدانی كردووه و له هه‌مان ساڵ دوای نسكۆی شۆڕشی ئه‌یلوول، وه‌ك په‌نابه‌ر ڕووده‌كاته شانشینی ئێران بۆ كۆمه‌ڵگای زێوه و له‌ێوه گواستراوه‌ته‌وه بۆ شەهری كورد له پارێزگای چوار مه‌حالی به‌ختیاری نیشته‌جێ بووه.
ساڵی ١٩٧٩ به‌شداریی شۆڕشی گوڵانی كردووه و سه‌رلق بووه و له‌سه‌ر ڕاسپارده‌ی ڕێزداران ئیدریس بارزانى و مەسعود بارزانی گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ كۆمه‌ڵگای زێوه و كراوە به فه‌رمانده‌ی به‌تالیۆن و به‌رپرسی بنكه‌ی پاسه‌وانه‌كانی سه‌رۆك مەسعود بارزانی تا ساڵی ١٩٩١ له‌م ئه‌ركه به‌رده‌وام بووە.
ساڵی ١٩٩١ له‌گه‌ڵ جه‌نابی سه‌رۆك مەسعود بارزانی گه‌ڕاوه‌ته‌وه كوردستان بۆ ڕانیه و دیانا و له ڕاپه‌ڕین به‌شدار بووه، ساڵی ١٩٩٣ به فه‌رمانی سه‌رۆك مەسعود بارزانی كرا به ئه‌ندامی لێژنه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی شێروانی یه‌ك. له ڕێكه‌وتی ١٦ی ئابی ١٩٩٦ له چوارچێوه‌ی ئاهه‌نگه‌كانی یۆبیلی زێڕیندا له‌به‌ر خه‌بات و به‌رخودانی له شۆڕشی دووه‌می بارزان، كۆماری دیموكراتی كوردستان، ڕێڕه‌وی به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیەت، شۆڕشی ئەیلوول، گوڵان و ڕاپه‌ڕین له‌لایه‌ن سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی میدالیای بارزانی نه‌مری پێبه‌خشراوه، ساڵی ١٩٩٧ له شه‌ڕی ناوخۆ بریندار بووه، له ٦ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٩٩ نوێنه‌ری ئیفتخاریی کۆنگرەی دوازدەیەمی پارتی دیموکراتی کوردستان - عێراق بووە له هه‌ولێر.
سه‌رچاوه‌كان:
- ئه‌رشیفی ده‌سته‌ی ئینسكلۆپیدیای پارتی دیموكراتی كوردستان.
