جەرجیس فەتحوڵا شه‌ماس

پارێزه‌ر جەرجیس فەتحوڵا شه‌ماس، ناسراو به‌ جەرجیس فەتحوڵا ئەلموحامی، یه‌كه‌مین كلدانیی نێو سه‌ركردایه‌تیی پارتی دیموکراتی کوردستانه‌، ساڵی ١٩٦٨ په‌یوه‌ندی به‌ ڕیزه‌كانی هێزی پێشمه‌رگه‌ی شۆڕشی ئەیلووله‌وه‌ كردووه‌، ساڵی ١٩٧٠ له‌لایه‌ن نوێنه‌رانی كۆنگره‌وه‌ به‌‌ ئه‌ندامی یه‌ده‌گی کۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموکراتی کوردستان (کۆنگرەی هەشتەمی پارتی دیموکراتی کوردستان) هه‌ڵبژێردراوه، ساڵانی ١٩٧٣ ـ ١٩٧٤ به‌ فه‌رمانی مەسعود بارزانی ئه‌ندامی لێژنه‌ی ئاماده‌كردن و نووسینه‌وه‌ی پڕۆژە‌ی فیدراڵیه‌تی هه‌رێمی


ژیاننامه‌

پارێزه‌ر جەرجیس فەتحوڵا شه‌ماس، ناسراو به‌ جەرجیس فەتحوڵا ئه‌لمو‌حامی، ساڵی ١٩٢٠ له‌ شاری موسڵ له‌دایك بووه‌، به‌ نه‌ته‌وه‌ كلدان و به‌ ئاین مه‌سیحی كاتۆلیكه، قۆناغی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی و ئاماده‌یی له‌ شاری موسڵ ته‌واو كردووه‌، ساڵی ١٩٣٩ له‌ به‌شی ماف‌ له‌ كۆلێژی مافی به‌غدا وه‌رگیراوه‌ و ساڵی ١٩٤٣ به‌كالۆریۆسی وه‌رگرتووه‌، ماوه‌یه‌كی زۆر خه‌ریكی كاری پارێزه‌ری بووه‌، ساڵی ١٩٧١ چۆته‌ وڵاتی لوبنان له‌وێ نیشته‌جێ بووه‌، ساڵی ١٩٧٥ له‌ دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلوول ئاواره‌ی وڵاتی ئێران بووه‌، له‌ مانگی ئابی ١٩٧٩ له ‌دوای سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی گه‌لانی ئێران و ئاڵوزبوونی بارودۆخی ئێران داوای مافی په‌نابه‌ری له‌ وڵاتی بریتانیا كردووه‌، ساڵی ١٩٨٤ وه‌ك په‌نابه‌ر ڕووی كردووه‌ته‌‌ شانشینی سوید و له‌وێ نیشته‌جێ بووه‌، له‌ ٢٣ی ته‌موزی ٢٠٠٦ له‌ شاری هه‌ولێر كۆچی دوایی كردووه‌ و له‌ گۆڕستانی عه‌نكاوه‌ له‌ سنووری پارێزگای هه‌ولێر ئه‌سپه‌رده‌ی خاك كراوه‌‌. شاره‌زای زمانه‌كانی سریانی، عه‌ره‌بی، ئینگلیزی، فه‌ره‌‌نسی، كوردی، سویدی و فارسی بووه‌.


خه‌باتنامه‌

 ساڵی ١٩٤٦ په‌یوه‌ندی به‌ حزبی سه‌ربه‌خۆیی عێراقی (حزب الاستقلال العراقي)یه‌وه‌ كردووه‌، ساڵی ١٩٤٦ له‌ دامه‌زرێنه‌رانی حزبی گه‌ل (حزب الشعب) بووه‌، خاوه‌ن ئیمتیازی ڕۆژنامه‌ی عه‌ره‌بیزمانی الروافد بووه‌، ساڵی ١٩٤٧ به‌رپرسی لقی موسڵی حزبی گه‌ل (حزب الشعب) بووه‌، ساڵی ١٩٤٨ په‌یوه‌ندی به‌ ڕیزه‌كانی پارتی دیموکراتی کورده‌وه‌‌ كردووه‌، له‌ ٤ی حوزه‌یرانی ١٩٥٦دا خاوه‌نئیمیتازی ڕۆژنامه‌ی عه‌ره‌بیزمانی الرائد بووه‌ كه‌ له‌ شاری موسڵ له‌چاپ ده‌درا و له‌ ١٤ی ته‌موزی ١٩٥٨دا له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی سه‌ربازییه‌وه‌ داخرا‌، له‌ ٧ی ئایاری ١٩٥٩دا خاوه‌ن ئیمتیاز و سه‌رنووسه‌ری ڕۆژنامه‌ی عه‌ره‌بی ـ كوردیزمانی  الحقیقه ـ ڕاستی‌ بووه‌ كه‌ له‌ شاری موسڵ ده‌رچووه‌ و له‌ ٣ی نیسانی ١٩٦٠ له ‌دوای ٢٤ ژماره‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تی كۆماری عێراقەوە داخراوه‌‌، له‌ مانگی كانونی دووه‌می ١٩٥٩ پشتگیری لیستی مامۆستایانی حزبی شیوعی عێراقی كردووه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی یه‌كێتی مامۆستایانی عێراق له‌ شاری موسڵ.

 ساڵی ١٩٥٩ ده‌ستی هه‌بووه‌ له‌ ڕێكخستنی خۆپێشاندانی هه‌وادارانی ئاشتی له‌ شاری موسڵ كه‌ حزبی شیوعی عێراقی ئەنجامی داوە و دواتر له‌ سه‌ركوتكردنی كۆدتایی عه‌قید عه‌بدولوه‌هاب شه‌واف (١٩١٦ـ ١٩٥٩) له‌ شاری موسڵ ده‌ستی هه‌بووه‌، ساڵی ١٩٥٩ له‌ ده‌سته‌ی نووسه‌رانی ڕۆژنامەی خەبات ئۆرگانی پارتی دیموکراتی کوردستان ـ عێراق بووه، ساڵی ١٩٦٠ به‌ كاری پارێزه‌ری له‌ پارێزگای موسڵ مژول بووه‌، ساڵی ١٩٦١ له‌گه‌ڵ‌ هه‌ڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلوولدا به‌ هاوكاری ئه‌ندازیار شه‌وكه‌ت ناسراو به‌ شەوکەت ئاکرەیی، ڕۆژنامەی خەبات ئۆرگانی پارتی دیموکراتی کوردستانی به‌ شێوه‌یه‌كی نهێنی له‌ شاری به‌غدا له‌چاپ داوه‌، ساڵی ١٩٦١ له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی حكومه‌تی عێراق به‌ند كراوه‌ و ڕە‌وا‌نه‌ی به‌ندیخانه‌ی ڕومادی له‌ ڕۆژئاوای عێراق كراوه‌، له‌ هه‌مان ساڵدا به‌ر به‌خشین كەوتووە و ئازاد كراوە، پاشان ده‌ستی كردووەتەوە‌ به‌ له‌چاپدانی ڕۆژنامەی خەبات‌، له‌ ٩ی حوزه‌یرانی ١٩٦٣دا له‌وكاته‌ی كه‌ ڕاوێژكاری شاندی دانوستانكاری کۆنگرەی یەکەمی گه‌ل (کۆنگرەی کۆیە‌) له‌گه‌ڵ ڕژێمی به‌غدا بووه ‌‌له‌لایه‌ن میلیشیاكانی  (الحرس القومي)ی سه‌ر به‌ حزبی به‌عسی عه‌ره‌بی سۆسیالیستییه‌وه‌ به‌ند كراوه‌ و ئه‌شكه‌نجه‌ دراوه. 

ساڵی ١٩٦٨ له‌ ده‌سته‌ی نووسه‌رانی گۆڤاری (الكادر و التآخي) بووه‌‌، دووه‌مین سه‌رنووسه‌ری ڕۆژنامه‌ی عه‌ره‌بیزمانی (التآخي) بووه‌، ساڵی ١٩٦٨ په‌یوه‌ندی به‌ ڕیزه‌كانی هێزی پێشمه‌رگه‌ی شۆڕشی ئەیلووله‌وه‌ كردووه‌. ساڵانی (١٩٦٨ـ ١٩٦٩) مامۆستای وانه‌ی سه‌ره‌تاكانی زانستی ڕامیاری و مێژووی هاوچه‌رخی عێراق له‌ خولی یه‌كه‌می په‌یمانگای پێگه‌یاندنی مامۆستایانی شۆڕش بووه، ساڵانی (١٩٦٨ـ١٩٦٩) مامۆستای وانه‌ی كاروبار و دۆخی عێراق له‌ خولی یه‌كه‌می فێرگه‌ی پێگه‌یاندنی كادیری پارتی دیموکراتی کوردستان له‌ گوندی چۆمان له‌ ناوچه‌ ئازادكراوه‌كانی پارێزگای هه‌ولێر بووه، ساڵی ١٩٦٩ مامۆستای وانه‌ی زانسته‌ ڕامیارییه‌كان له‌ خولی دووه‌می فێرگه‌ی پێگه‌یاندنی كادیری پارتی دیموکراتی کوردستان له‌ گوندی ناوپردان له‌ ناوچه‌ ئازادكراوه‌كانی پارێزگای هه‌ولێر بووه‌‌‌، له‌ ١٢ی حوزه‌یرانی ١٩٧٠ به‌ فه‌رمانی  مستەفا بارزانی (١٩٠٣ـ ١٩٧٩) بووه‌ته‌ ئه‌ندامی شاندی پارتی دیموکراتی کوردستان بۆ سه‌ردانی شاری نه‌جه‌ف له‌ ڕۆژئاوای عێراق به‌ مه‌به‌ستی به‌شداریكردن له‌ پرسه‌ی ئایه‌توڵای مه‌زن عه‌بدولموحسین حه‌كیم (١٨٨٩ـ١٩٧٠) گه‌وره‌‌ مه‌رجه‌عی شیعه‌ی جیهان، له‌ ٢٥ی حوزه‌یرانی ١٩٧٠ ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی شۆڕشی عێراق بە فەرمانێكی تر فه‌رمانی دادگای عورفی سه‌ربازی موسڵ سه‌باره‌ت به‌ ئه‌و هه‌ڵدوه‌شێنێته‌وه‌، له‌ ٢٣ی ئابی ١٩٧٠ به‌ فه‌رمانێكی ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی شۆڕشی عێراق ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی سامانی گواستراوه‌ و نه‌گواستراوه‌كەی‌ هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌‌.

ساڵی ١٩٧٠ له‌لایه‌ن نوێنه‌رانی كۆنگره‌وه‌ به‌‌ ئه‌ندامی یه‌ده‌گی  کۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموکراتی کوردستان ( کۆنگرەی هەشتەمی پارتی دیموکراتی کوردستان ) هه‌ڵبژێردراوه، له‌ مانگی ته‌موزی ١٩٧٠ تا مانگی تشرینی دووه‌می ١٩٧٠ مامۆستای وانه‌ی جوگرافیای عێراق له‌ خولی سێیه‌می فێرگه‌ی پێگه‌یاندنی كادیری پارتی دیموکراتی کوردستان له‌ شاری به‌غدا بووه، ساڵی ١٩٧٠ له‌به‌ر نووسینی وتارێك به‌بۆنه‌ی كۆچی دوایی جه‌مال عه‌بدولناسر (١٩١٨ـ١٩٧٠)ە‌وه‌ له‌ ڕۆژنامه‌ی (التآخي) بۆ ماوه‌ی حه‌فتا ڕۆژ له‌لایه‌ن كاربه‌ده‌ستانی حزبی به‌عسی عه‌ره‌بی سۆسیالیستییه‌وه‌ له‌ به‌ندیخانه‌ی (قصر النهایة) لە شاری بەغدا به‌ند كراوه‌ و ئه‌شكه‌نجه‌ دراوه‌، پاش چوونی بۆ لوبنان ساڵی ١٩٧٣دا له‌لایه‌ن ده‌زگاكانی هه‌واڵگریی لوبنانه‌وه‌ بۆ ماوه‌یه‌ك به‌ند كراوه‌‌، ساڵانی (١٩٧٣ـ١٩٧٤) به‌ فه‌رمانی مەسعود بارزانی ئه‌ندامی لێژنه‌ی ئاماده‌كردن و نووسینه‌وه‌ی پڕۆژە‌ی فیدراڵیه‌تی هه‌رێمی كوردستان بووه‌، ساڵی ١٩٧٤ له‌ دامه‌زرێنه‌رانی مانگی سووری كوردستانی بووه‌، ساڵی ١٩٧٤ مامۆستای وانه‌ی پڕۆگرام و په‌یڕە‌وی ناوخۆی پارتی دیموکراتی کوردستان بووه‌ له‌ خولی شه‌شه‌می فێرگه‌ی پێگه‌یاندنی كادیری پارتی دیموکراتی کوردستان له‌ گوندی زینوێی شێخی سه‌ر به‌ پارێزگای هه‌ولێر، ساڵانی (١٩٧٤ـ١٩٧٥) سه‌رنووسه‌ری گۆڤاری (الكادر) و ڕۆژنامەی خەبات ئۆرگانی پارتی دیموکراتی کوردستان بووه‌، له‌ ٢٥ی نیسانی ١٩٩٩ گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ كوردستان و له‌لایه‌ن پارێزه‌ر جەوهەر نامیق سالم (١٩٤٦ـ٢٠١١) سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی كوردستان له‌ شاری هه‌ولێر پێشوازی لێ كراوە، ڕۆژی یه‌كشه‌مه‌ی ١٥ی تشرینی یه‌كه‌می ٢٠٠٠ له‌لایه‌ن دکتۆر ڕۆژ نوری سدیق ناسراو به‌ ڕۆژ شاوەیس سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی كوردستانه‌وه‌ پێشوازی لێ كراوه‌، ڕۆژانی ٣ تا ٥ی نیسانی ٢٠٠١ به‌شداری كۆنگره‌ی یه‌كه‌می ئه‌كادیمی سه‌باره‌ت به‌ كه‌ركووك له‌ هۆڵی ڕۆشنبیری شاری هه‌ولێر كردووه و گوتاری پێشكه‌ش كردووه.


له‌ به‌رهه‌مه‌كانی :

 ١. أضواء علی القضیه‌ الآشوریة ـ. ١٩٣٣.

٢. الاصول التأریخیة لحركة العمال العالمیة ـ ١٩٤٦.

٣. اسقاط الحكم لایكون بهذا ـ ١٩٩٠.

٤. مغامرة الكویت، الوجة والخلفیة ـ ١٩٩١، له‌ دوو به‌رگدا.

٥. جرائم الحرب ومرتكبوها في العراق والكویت ـ ١٩٩٢.

٦. مباحث آثوریة تأریخ ما اهمله‌ التأریخ ـ ١٩٩٧.

٧. زیارة للماضي القریب ـ ١٩٩٨.

٨. فاتحة انتشار المسیحیة في میزوپوتامیا. چوار به‌رگ.

٩. كردستان أو الموت ـ (چاپی یەكەم ـ ١٩٨٦)، (چاپی دووەم ـ ٢٠١٢)، وه‌رگێڕان.

 ١٠. حول جرائم الحرب وجرائم ضد السلم والإبادة العنصریة ـ (چاپی دووه‌م ـ ٢٠٠٤).

١١. مهد البشریة‌ ـ (چاپی یه‌كه‌م ـ ١٩٧١)، (چاپی سێیه‌م ـ ٢٠٠١)، (چاپی چواره‌م ـ ٢٠١٠)، (چاپی پێنجه‌م ـ ٢٠١٢)، وه‌رگێڕان.

 ١٢. جنوب كردستان ـ (چاپی دووه‌م ـ ١٩٩٩)، (چاپی سییه‌م ـ ٢٠٠١)، (چاپی چواره‌م ـ ٢٠١٢)، وه‌رگێڕان.

١٣. جمهوریة‌ مهاباد ـ (چاپی یه‌كه‌م ـ ١٩٧٢)، (چاپی دووه‌م ـ ٢٠١٢)، وه‌رگێڕان.

 ١٤.  العراق في عهد قاسم ـ ٢٠١٢، وه‌رگێڕان له‌ دوو به‌رگدا.

 ١٥.  قیام وسقوط الرایخ الثالث ـ ٢٠١٢، وه‌رگێڕان له‌ دوو به‌رگدا.

 ١٦. نظرات في القومیة العربیة ـ ٢٠١٢، له‌ پێنج به‌رگدا.

 ١٧. السیر ـ ٢٠٠٥، وه‌رگێڕان له‌ سێ به‌رگدا.

 ١٨. رجال و وقایع في المیزان ـ ٢٠١٢.

١٩. مذكرات بنڤنوتو چللیني ـ ٢٠١٢، وه‌رگێڕان.

 ٢٠. مبحثان علی هامش ثورة الشیخ عبید الله‌ النهري ـ ( چاپی یه‌كه‌م ـ ٢٠٠٠)، (چاپی دووه‌م ـ  ٢٠١٠)، (چاپی سییه‌م ـ ٢٠١٢)، وه‌رگێڕان.

 ٢١. یقظة الكرد ـ ٢٠١٢، له‌ دوو به‌رگدا كراوه‌ته‌ كوردی و به‌ ناونیشانی وریابوونه‌وه‌ی كورد مێژووی سیاسیی ١٩٠٠ ـ ١٩٢٥ ساڵی ٢٠٠٩ له‌ چاپ دراوه‌.

 ٢٢. حول جرائم الحرب وجرائم ضد السلم والابادة العنصریة ـ ٢٠١٤.

٢٣ . تاریخ الموسیقی العربیة، وه‌رگێڕان.

 ٢٤. كارمن بروسیر ـ ١٩٥٤، وه‌رگێڕان.

 ٢٥. تحلیف الشخص المعنوي الیمین في مقرارات محكمة تمیز العراق.

 ٢٦. رحلة الی رجال شجعان في كردستان، (چاپی دووه‌م ـ ١٩٩٩)، (چاپی سێیه‌م ـ ٢٠١٢)، وه‌رگێڕان.

 ٢٧. كیف تنطح السماء ـ ١٩٥٣، وه‌رگێڕان. 

٢٨. آخر محكوم بالموت، ١٩٣٣، وه‌رگێڕان.

 ٢٩.  ذكریات عن بیت الموتی، ١٩٥٣، وه‌رگێڕان.

 ٣٠.  قصه‌ المحلفین ـ ١٩٥٨، وه‌رگێڕان.

٣١. الموسڵ أم الربیعین ـ ١٩٥٦.

٣٢. تحلیف الشخص المعنوي الیمین في مقررات محكمة العراق ـ ١٩٥٧.

٣٣. تراث الاسلام ـ (چاپی یه‌كه‌م ـ ١٩٥٤)، ( چاپی دووه‌م ـ ٢٠١٢)، وه‌رگێڕان، له‌ دوو بەر‌گدا.

٣٢. كرد وترك وعرب ـ (چاپی یه‌كه‌م ـ ١٩٧)، (چاپی دووه‌م ـ ٢٠١٢)، وه‌رگێران.

٣٣. معنی أسماء الأصوات في كتاب الأغاني للأصفهاني ـ ١٩٥٨.

٣٤. هیئة المحلفین ـ ١٩٥٣.


سه‌رچاوه‌كان

  1. ئەرشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیای پارتی دیموکراتی کوردستان

  2. أوریل دان، العراق في عهد قاسم، ترجمة وتعلیق جرجیس فتح الله‌، الجزء الأول، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٥١٢.

  3. أوریل دان، العراق في عهد قاسم، ترجمة وتعلیق جرجیس فتح الله‌، الجزء الثاني، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٤٦٣.

  4. ایضاح من الحزب الدیمقراطي الكردستاني في العراق، جریدة التآخي، العدد ١٣٤٤، بغداد، مطبعة التایمس، الثلاثاء، ٢٩ آیار ١٩٧٣م، ص ٤. 

  5. برعایة الرئیس البارزاني.. عقد مؤتمر أكادیمي حول كركوك، مجلة گولان العربي، مؤسسة گولان للثقافة والأعلام، العدد ٥٩، السنة الخامسة، أربیل، ٣٠ نیسان ٢٠٠١م، ص ٢٥. 

  6. بوار نووره‌دین، كورد و كوردستان بیبلیۆگرافیا و پێڕستیان له‌ كتێبی كوردیدا، به‌رگی دووه‌م به‌شی دووه‌م، (تاران ـ چاپخانه‌ی تاران ـ ٢٠١٦ز)، ل ل ٣٠٢ ـ ٣٠٣.

  7. پلو‌تارخ، السیر، ترجمة جرجیس فتح الله‌، الجزء الأول، (أربیل ـ منشورات ئاراس للطباعه‌ والنشر ـ مطبعة‌ وزارة التربیة ـ ٢٠٠٥م)، ص ص ١، ٦٥٦. 

  8. پلو‌تارخ، السیر، ترجمة جرجیس فتح الله‌، الجزء الثاني، (أربیل ـ منشورات ئاراس للطباعه‌ والنشر ـ مطبعة وزارة التربیة ٢٠٠٥م)، ص ص ٦٦٣، ١٢٤٧.

  9. پلو‌تارخ، السیر، ترجمة جرجیس فتح الله‌، الجزء الثالث، (أربیل ـ منشورات ئاراس للطباعه‌ والنشر ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ٢٠٠٥م)، ص ص ١٢٥٥، ١٩٢٨

  10. جبار جباري، تاریخ الصحافة‌ الكردیة‌ في العراق، (بغداد ـ مدیریة الثقافة الكردیة العامة ـ مطبعة الامة ـ ١٩٧٥م)، ص ٥٤. 

  11. جرجیس فتح الله‌ المحامي، العراق في عهد قاسم آراء وخواطر ١٩٥٨ ـ ١٩٨٨، الجزء الثاني، (السوید ـ دار نبز للطباعة والنشر ـ ١٩٨٩م)، ص ص ٦٦٦ ـ ٦٦٨.

  12. جرجیس فتح الله‌، رجال ووقایع في المیزان، (بیروت ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٩ ـ ١٩، ٨٠، ١٠١، ٤٣١.

  13. جرجیس فتح الله‌، مبحثان علی هامش ثورة الشیخ عبیدالله‌ النهري، الطبعة الثانیة، (أربیل ـ دار ئاراس للطباعة والنشر ـ ٢٠١٠م)، ص ص ١، ١٩٩.

  14. جرجیس فتح الله‌، مغامرة الكویت الوجه‌ والخلفیة، الجزء الأول، (استكهولم ـ ١٩٩١م)، ص ص ١، ٣٧٤. 

  15. جرجیس فتح الله‌، نظرات في القومیة العربیة حتی العام ١٩٧٠، الجزء الأول، (أربیل ـ دار آراس للطباعة‌ والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٥٨٥.

  16. جرجیس فتح الله‌، مغامرة الكویت الوجه‌ والخلفیة، الجزء الثاني، (استكهولم ـ ١٩٩١م)، ص ص ٣٧٥، ٧٠٢.

  17. جرجیس فتح الله‌، نظرات في القومیة العربیة حتی العام ١٩٧٠، الجزء الثاني، (أربیل ـ دار آراس للطباعة‌ والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ٥٩٧، ١١٩٦.

  18. جرجیس فتح الله‌، نظرات في القومیة العربیة حتی العام ١٩٧٠، الجزء الرابع، (أربیل ـ دار آراس للطباعة‌ والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١٨٩٣، ٢٣٠٠. 

  19. جرجیس فتح الله‌، نظرات في القومیة العربیة حتی العام ١٩٧٠، الجزء الخامس، (أربیل ـ دار آراس للطباعة‌ والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ٢٣٩٠٩، ٢٧٨٤.

  20. جرجیس فتح الله‌، یقظة الكرد، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٧٠١. 

  21. جه‌رجیس فه‌تحوڵڵا، وریابوونه‌وه‌ی كورد مێژووی سیاسیی ١٩٠٠ ـ ١٩٢٥، وه‌رگێڕانی حه‌سه‌ن جاف، به‌شی یه‌كه‌م، (دهۆك ـ ده‌زگای توێژینه‌وه‌ و بڵاوكردنه‌وه‌ی موكریانی ـ چاپخانه‌ی خانی ـ ٢٠٠٩ز)، ل ل ١، ٩، ٣٤٤.

  22. جه‌رجیس فه‌تحوڵڵا، وریابوونه‌وه‌ی كورد مێژووی سیاسیی ١٩٠٠ ـ ١٩٢٥، وه‌رگێڕانی حه‌سه‌ن جاف، به‌شی دووه‌م، (دهۆك ـ ده‌زگای توێژینه‌وه‌ و بڵاوكردنه‌وه‌ی موكریانی ـ چاپخانه‌ی خانی ـ ٢٠٠٩ز)، ل ل ١، ٣٤٥، ٧٥٢. 

  23. جه‌مال نه‌به‌ز، بیره‌وه‌ریینامه‌ی ئه‌و ڕۆژانه‌ی جاره‌كی دیی ناگه‌ڕێنه‌وه‌، (سلێمانی ـ چاپخانه‌ی شڤان ـ ٢٠١٧ز)، ل ٣٧١.

  24. حسن لطیف الزبیدي، موسوعة الأحزاب العراقیة، (بیروت ـ مؤسسة العارف للمطبوعات ـ ٢٠٠٧م)، ص ٤٨١. 

  25. دانا آدمز شمدت، رحلة الی رجال شجعان في كردستان، ترجمة وتعلیق جرجیس فتح الله‌، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٣٥٢.

  26. دانا ادمز شمیدت، رحلة الی رجال شجعان في كوردستان، ترجمة وتعلیق جرجیس فتح الله‌، الطبعة الثانیة، (أربیل ـ دار ئاراس للطباعة والنشر ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ١٩٩٩م)، ص ص ١، ٤٦٤. 

  27. دبلیو.أي. ویغرام و ادغار.تي.أي ویغرام، مهد البشریة، ترجمة جرجیس فتح الله‌، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٤٤٦. 

  28. دبلیو.أي. ویگرام و ادگار.تي.أي. ویگرام، مهد البشریة الحیاة في شرق كوردستان، ترجمة جرجیس فتح الله‌ المحامي، (بغداد ـ منشورات شركة دار العروبة العالمیة للنشر والتوزیع ـ مطبعة الزمان ـ ١٩٧١م)، ص ص ١، ٣٧١.

  29. دبلیو.أي. ویگرام و ادگار.تي.أي. ویگرام، مهد البشریة الحیاة في شرق كردستان، ترجمة جرجیس فتح الله‌، الطبعة الرابعة، (أربیل ـ دار ئاراس للطباعة والنشر ـ ٢٠١٠م)، ص ص ١، ٣٤٩. 

  30. دیرۆكی خوله‌كانی كادیرانی پارتی، له‌ شاخه‌وه‌ بۆ شار، (هه‌ولێر ـ سه‌نته‌ری دیراسات و تویژینه‌وه‌ و ئه‌كادیمیای پارتی ـ چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات ـ ٢٠١٩ز)، ل ل ١٩، ٢٢، ٢٦، ٣٢، ٣٤، ٥٤.

  31. رزگار نوري شاوه‌یس، أصدرنا خه‌بات سرا في بغداد بعد تعطیلها، جریدة خه‌بات، لسان حال الحزب الدیمقراطي الكوردستاني ـ الموحد، العدد ٩٢٢، أربیل، الجمعة، ٣٠ نیسان ١٩٩٩م، ص ٨ ـ ٩. 

  32. رینیه‌ مورییس، كردستان أو الموت، ترجمة وتعلیق جرجیس فتح الله‌ المحامي، (لندن ـ كردولوجیا ـ ١٩٨٦م)، ص ص ١، ١٤٣. 

  33. رئیس المجلس الوطني لكوردستان العراق یستقبل الاستاذ جرجیس فتح الله‌، جریدة خه‌بات، لسان حال الحزب الدیمقراطي الكوردستاني، العدد ٩٩٨، أربیل، الجمعة، ٢٠ تشرین الأول ٢٠٠٠م، ص ٢. 

  34. سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان پێشوازی له‌ كه‌سایه‌تی نیشتمان په‌روه‌ر ڕێزدار جه‌رجیس فه‌تحوڵڵا ده‌كات، ڕۆژنامه‌ی برایه‌تی، ئۆرگانی پارتی دیموکراتی کوردستان ـ یه‌كگرتوو، ژماره‌ ٢٨٢١، هه‌ولێر، دووشه‌مه‌، ٢٦ی نیسانی ١٩٩٩ز، ل ١. 

  35. سه‌عید ناكام، بیره‌وه‌رییه‌كانی سه‌عید ناكام، (هه‌ولێر ـ بڵاوكراوه‌ی ئاراس ـ ٢٠٠٣ز)، ل ٢٣٥. 

  36. سي.جي. أدموندز، كورد وترك وعرب، ترجمة جرجیس فتح الله‌، (أربیل ـ دار آراس للطباعة و النشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٦٢٣. 

  37. السید البرزاني ینیب وفدا للمشاركة في مآتم العزاء المقامة علی روح الفقید العظیم آیة الله‌ العظمی السید محسن الحكیم، جریدة التآخي، العدد ٤٦١، بغداد، مطبعة دار الجاحظ، السبت، ١٣ حزیران ١٩٧٠م، ص ٥. 

  38. سیدعلی موجانی، سولماز صدقی، الهه‌ نعمتی و ...، فرهنگ رجال و خاندانهای معاصر عراق، (تهران ـ ناشر عظام ـ ١٣٩٢ھ . ش)، ص ٣٠٣. 

  39. سیر توماس أرنولد، تراث الأسلام، عربه‌ وعلق حواشیه‌ جرجیس فتح الله‌، الجزء الأول، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٣٦٠.

  40. سیر توماس أرنولد، تراث الأسلام، عربه‌ وعلق حواشیه‌ جرجیس فتح الله‌، الجزء الثاني، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٣١٩. 

  41. شعبان سعید محمد، ئه‌ز و هه‌ڤركی و پێلێت خه‌ما، (دهۆك ـ چاپخانا كۆلێژا شه‌ریعێ ـ ٢٠٠٠ز)، ل ٤٢. 

  42. شوان حسێن شینك باڵه‌كی، جه‌وهه‌ر نامق سالم ١٩٤٦ ـ ٢٠١١ ژیان و به‌رهه‌م و ڕۆڵی سیاسی، زانكۆی سۆران فاكه‌ڵتی ئاداب، به‌شی مێژوو، ٢٠١٦ز، (ماسته‌رنامه‌ی بڵاونه‌كراوه‌)، ل ٢٠٧. 

  43. صباح مهدي رمیض، صحافة العهد الملكي، (بیروت ـ مؤسسة مصر مرتضی للكتاب العراقي ـ ٢٠١٠م)، ص ٥٨. 

  44. طیب الكیشكي، محطات مختارة من ثورة أیلول ١٩٦١، (دهوك ـ مطبعة محافظة دهوك ـ ٢٠١٧م)، ص ٣٥.

  45. عادل غفوري خلیل، أحزاب المعارضة العلنیة في العراق ١٩٤٦ ـ ١٩٥٤، (بغداد ـ المكتبة العالمیة ـ مطبعة أوفسیت الأنتصار ـ ١٩٨٤م)، ص ٨٨.

  46. عبدالجبار عبدمصطفی، تجربة العمل الجبهوي في العراق بین ١٩٢١ ـ ١٩٥٨، (بغداد ـ دار الحریة للطباعة ـ ١٩٧٨م)، ص ١٢٩. 

  47. عبدالحمید درویش، أضواء علی الحركة الكردیة في سوریا، الطبعة‌ الثالثة، (السلیمانیة ـ مؤسسة ماركریت ومؤسسة جمال عرفان ـ مطبعة كمال ـ ٢٠١٣م)، ص ١٥٧.

  48. عبدالرزاق الحسني، تأریخ الوزارات العراقیة، الجزء السابع، الطبعة‌ السابعة، (بغداد ـ دار الشؤون الثقافیة العامة ـ ١٩٨٨م)، ص ٤١. 

  49. عبدالفتاح علي البوتاني، دراسات ومباحث في تاریخ الكورد والعراق المعاصر، (أربیل ـ دار سپرێز للطباعة والنشر ـ مطبعة حجي هاشم ـ ٢٠٠٧م)، ص ٤٣٦. 

  50. عبدالفتاح علي البوتاني، صفحات من الذاكرة الموسڵیة" مجموعة مقالات ومقابلات ومواضیع عن تأریخ الموسڵ القریب"، (أربیل ـ الاكادیمیة الكوردیة ـ مطبعة جامعة‌ صلاح الدین، ٢٠١٧م)، ص ٣٣٥.

  51. عبدالمجید شوقي البكري، المللحمة الموسڵیة في المخازي الشیوعیة، (موسڵ ـ مطبعة الجمهوریة ـ ١٩٦٣م)، ص ص ٢٦، ٧٥ ـ ٧٦.

  52. فه‌رهاد حاجی، ئه‌نسكلوپیدیا و فه‌رهه‌نگا زیندیا كوردستانێ جرجیس فتح الله‌، گۆڤاری هیزل، ژماره‌ ٩، هاڤینا ٢٠٠٨ز، ل ل ١٩ ـ ٢٧. 

  53. فیصل الدباغ، كشف بیبلوغرافي للجرائد والمجلات الكوردیة، القسم الأول، مجلة‌ گولان العربي، العدد ١١، مؤسسة گولان الأعلامیة، أربیل، مطبعة وزارة الثقافة، ٢٥ نیسان ١٩٩٧م، ص ٥٧.

  54. قرار مجلس قیادة الثورة رقم ٧١٤، جریدة الوقائع العراقیة، وزارة الثقافة و الاعلام في العراق، العدد ١٨٩٦ أ، السنة الثانیة عشرة، بغداد، الأحد، ٥ تموز ١٩٧٠م، ص ٤.

  55. قرار مجلس قیادة الثورة رقم ٩٥٨، جریدة الوقائع العراقیة، وزارة الاعلام في العراق، العدد ١٩١٥ أ، السنة الثالثة عشرة، بغداد، الخمیس، ٣ أیلول ١٩٧٠م، ص ٢. 

  56. له‌تیف نادر ڕه‌واندزی، گرینگی ده‌زگای زانیاری كوردستان له‌ شۆڕشی مه‌زنی ئه‌یلوولی نه‌ته‌وایه‌تیدا، گۆڤاری گوڵان، ژماره‌ ١٣٢، هه‌ولێر، ٢ی ئابی ١٩٩٧ز، ل ٤٦.

  57. مام جه‌لال، خه‌بات له‌چی یه‌وه ‌هات و چۆن بوو به‌ ئۆرگانی پارتی؟ و چۆن به‌رێوه‌ ده‌چوو؟ گۆڤاری خاك، ژماره‌ ٥٥، ساڵی پێنجه‌م، سلێمانی، چاپخانه‌ی ئۆفسێتی دلێر، ١٠ی كانونی دووه‌می ٢٠٠٢ز، ل ٥. 

  58. محمود فهیمي درویش ومصطفی جواد واحمد سوسه‌، دلیل الجمهوریة العراقیة لسنة ١٩٦٠، (بغداد ـ وزارة الارشاد ـ دار مطبعة‌ التمدن ـ ١٩٦١م)، ص ٤٤٨.

  59. محه‌مه‌د عه‌لی ئیسماعیل، بیره‌وه‌رییه‌كانم حه‌فتا ساڵ ته‌مه‌ن وزیاتر له‌ نیو سه‌ده‌ خه‌بات، (بێ شوێن ـ ٢٠١٩ز)، ل ٥٦.

  60. مسعود البارزاني، البارزاني والحركة التحرریة الكردیة، المجلد الثالث، (أربیل ـ مطبعة وزارة التربیة ـ ٢٠٠٢م)، ص ص ٢٥٣، ٣٩٣.

  61. مصطفی نه‌ریمان، فه‌رهه‌نگی ئه‌دیب ونوسه‌رانی كورد، (به‌غدا ـ ئه‌مێندارێتی گشتی ڕۆشنبیری و لاوان ـ چاپخانه‌ی ئه‌سعه‌د ـ ١٩٨٦ز)، ل ٣٢. 

  62. مه‌لا فاروق شوانی، هه‌موو كورد، به‌رگی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی ڕۆشنبیری ـ ١٩٩٧ز)، ل ٦٦. 

  63. مه‌هدی محه‌مه‌د قادر، پێشهاته‌ سیاسییه‌كانی كوردستانی عێراق ١٩٤٥ ـ ١٩٥٨، (سلێمانی ـ سه‌نته‌ری لێكۆڵینه‌وه‌ی ستراتیجیی كوردستان ـ ٢٠٠٥ز)، ل ١٨٨. 

  64. میهڤان محمد حسین، موقف بریطانیا من القضیة الكردیة في العراق ١٩٧٥ ـ ١٩٨٠، (بدون مكان ـ مركز زاخو للدراسات الكردیة ـ ٢٠١٨م)، ص ص ٣٢٤ ـ ٣٢٥، ٣٤٣.

  65. نوزاد علي احمد، صحافة الحزب الدیمقراطي الكردستاني خارج الوطن، (السلیمانیة ـ مؤسسة ژین لاحیاء التراث الوثائقي والصحفي الكردي ـ ٢٠١٠م)، ص ٣٣. 

  66. هنري فیلد، جنوب كردستان دراسة أنتروبولوجیة، ترجمة جرجیس فتح الله‌، (أربیل ـ دار آراس للطباعة‌ والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٤٢٢.

  67. هنري فیلد، جنوب كردستان، نقله‌ الی العربیة جرجیس فتح الله‌، (أربیل ـ دار ئاراس ـ مطبعة التربیة ـ ٢٠٠١م)، ص ص ١، ٤، ٢٩٨. 

  68. هه‌ڤپه‌یڤین : ئازاد عه‌بدولواحید، دروێنه‌ی ڕۆژه‌كانی زیوه‌ر خه‌تاب، (هه‌ولێر ـ چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات ـ ٢٠١٩ز)، ل ٥٧. 

  69. ولیام ایغلتن الأبن، جمهوریة مهاباد ـ جمهوریة ١٩٤٦ الكردیة، ترجمة وتعلیق جرجیس فتح الله‌، (أربیل ـ دار آراس للطباعة‌ والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ١٧ ـ ١٨، ٨٣ ـ ٨٤، ٨٨ ـ ٨٩، ٩١ ـ ٩٨، ١٠٠ ـ ١٠١، ٢٣٢. 

  70. ولیام شایرر، قیام وسقوط الرایخ الثالث، ترجمة جرجیس فتح الله‌، الجزء الأول، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ١، ٨٣٠. 

  71. ولیام شایرر، قیام وسقوط الرایخ الثالث، ترجمة جرجیس فتح الله‌، الجزء الثاني، (أربیل ـ دار آراس للطباعة والنشر ومنشورات الجمل ـ ٢٠١٢م)، ص ص ٨٣٧، ١٦١٤.


بابەتی پەیوەندیدار

سالار عوسمان حسێن

سالار عوسمان حسێن، ناسراو بە دکتۆر سالار، ساڵی ١٩٦٩ لە شاری هەولێر لەدایکبووە. خوێندنى سەرەتایی و ناوەندى لە شارى هەولێر تەواو کردووە، دکتۆراى لە ئەدەبى کوردى لەزانکۆى دهۆک بەدەست هێناوە. خاوەنى ١٢ پەرتووکە لە بوارەکانى : ئەدەب، زمان، ڕۆژنامەگەرى و سیاسەت

زانیاری زیاتر

سەگڤان هالۆ

سه‌گڤان عوسمان هالۆ، ناسراو بە سەگڤان هالۆ، لە ١ى تەممووزی ١٩٦٨ لە گوندى بۆسەل سەر بەقەزاى زاخۆى پارێزگاى دهۆک لەدایک بووە، ساڵى ٢٠٠٨ بڕوانامەى بەکالۆریۆسى لە کۆلێژى یاسای زانکۆى سەڵاحەدین بەدەست هێناوە، ساڵى ٢٠١٦ بڕوانامەى ماستەرى لە یاسا لە کۆلێژى یاساى زانکۆى سەڵاحەدین بەدەست هێناوە.

زانیاری زیاتر

ئاری فارووق حەسەن

ئاری فارووق حه‌سه‌ن، ناسراو بە ئاری نانەکەلی، لە ٢١ى ئابى ساڵى ١٩٧٤ لەشارى هەولێر لەدایک بووە، ساڵى ٢٠٠٤ بڕوانامەى لەبەشى یاسای کۆڵێژى یاسای زانکۆى سەڵاحەدین وەرگرتووە.

زانیاری زیاتر