ژیاننامە
عەزیز قازی حه‌مه‌د، ساڵی ١٩٢٨ له گوندی ئافریان سه‌ر به ناحیه‌ی هه‌ریر له قه‌زای شه‌قڵاوه له پارێزگای هه‌ولێر له‌دایكبووه. له یه‌كێتی سۆڤیەت خوێندوویه‌تی و له ١٥ی شوباتی ١٩٥٤ له به‌شی مێژووی زانكۆی حزبی كۆمونیستی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت (پارتی شكۆلا) له تاشكه‌ندی یه‌كێتی سۆڤیەت وه‌رگیراوە، له ١٧ی ئابی ١٩٥٥ هه‌ر له یه‌كێتی سۆڤیەت ژیانی هاوسه‌ری له‌گه‌ڵ زاهیدا بانیا ڕه‌ئیس محه‌مه‌د پێكهێناوه، له ٢٩ی ئاداری ١٩٥٩ توانی بڕوانامه‌ی به‌رزی دیپلۆم وه‌ربگرێت.
خەباتنامە
ساڵی ١٩٤٤ په‌یوه‌ندی به ڕیزه‌كانی شۆڕشی دووه‌می بارزان كردووه، بەم هۆیەوە له ١٩ی ئابی ١٩٤٥ به فه‌رمانی دادگای عورفیی سه‌ربازی دەست بە سەر گشت موڵک و ماڵە گواستراوه و نه‌گواستراوه‌کانیدا گیراوە. له ٥ی ئه‌یلوولی ١٩٤٥ به‌شداری گرتنی بنكه‌ی پۆلیسی مه‌یدان مۆریكی كردووه. له ١١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٤٥ له دوای نسكۆی شۆڕشی دووه‌می بارزان ڕووده‌كاته ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان. له ٣١ی ئاداری ١٩٤٦ له هێزی بارزان سه‌ر به سوپای كۆماری دیموكراتی كوردستان له به‌تالیۆنی ٣ی لقی ساڵح كانیەلنجی خزمه‌تی پێشمه‌رگایه‌تی كردووه.
دوای نسكۆی كۆماری دیموكراتی كوردستان له ٣ی ئاداری ١٩٤٧ به‌شداری شه‌ڕی سیلوه‌ى کردووە لە ڕۆژهەڵاتى کوردستان. له ٣ی ئاداری ١٩٤٧ به‌شداری شه‌ڕی نه‌لۆس و له ١٩ی ئاداری ١٩٤٧ به‌شداری شه‌ڕی نه‌غه‌ده و شنۆ و له ٢٤ی ئاداری ١٩٤٧ به‌شداری شه‌ڕی قارنه‌ى له ناوچه‌ی خانێ كردووه.
له ١٩ی نیسانی ١٩٤٧ بڕیاریداوه كه له ژێر فه‌رمانده‌یی جه‌نەڕاڵ مستەفا بارزانی له به‌رخودان به‌رده‌وام بێت. له ٢٣ی ئایاری ١٩٤٧ یاوەریى بارزانى کردووە به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیەتی، له ٩ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ تا ١١ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ به‌شداری شه‌ڕه‌كانی گه‌لی قتور و پردی ماكۆی كردووه، لە ١٨ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له ڕووباری ئاراس كه ده‌كه‌وێته سنووری نێوان ئێران و یه‌كێتی سۆڤیەت، بەرەو سۆڤیەت پەڕیوەتەوە.
دوای گەیشتنیان بە یەکێتی سۆڤیەت، لە ١٩ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له‌گه‌ڵ گشت هه‌ڤاڵانی لە شاری نه‌خچه‌وانی کۆماری ئازه‌ربایجان بۆ ماوه‌ی چل ڕۆژ له كۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌رئاوەڵا كه به ته‌لی دڕكاوی ده‌ورەدرابوو، دانران و له‌لایه‌ن کۆمەڵێک سه‌ربازه‌وە پاسه‌وانییان لێده‌كرا و له ڕووی خۆراك و پۆشاك و هاتوچۆوە وه‌كو دیلی شه‌ڕ مامه‌ڵەیان له‌گه‌ڵدا كراوە. دواتر له‌سه‌ر بڕیاری حکومەتی سۆڤیەت به‌سه‌ر ناوچه‌كانی ئاغدام و لاچین و ئایولاخ و کەلبەجەر له كۆماری ئازه‌ربایجان دابەشکران. له ١٠ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٧ گواستراونه‌ته‌وه بۆ سەربازگەیەک لەسەر دەریاى خەزەر لە باكۆى پایتەختى كۆماری ئازه‌ربایجان و له ٢٣ی هەمان مانگدا جلوبەرگی سه‌ربازییان پێدراوه و به سه‌رپه‌رشتی ئه‌فسه‌رانی كۆماری ئازه‌ربایجان ڕۆژانه هه‌شت كاتژمێر مه‌شقی سه‌ربازییان پێ کراوە. لەهەمان کاتدا ڕۆژانە بۆ ماوەی چوار کاتژمێر لە لایەن هەندێک لە هەڤاڵەکانیانەوە کە خوێندەواریان هەبوو وانەی فێربوونی زمانی کوردییان پێگوتراوەتەوە.
پاش مامەڵەى خراپى جەعفەر باقرۆڤ لەگەڵ هەڤاڵانى، بڕیاردەدرێت کەمپە سەربازییەکەى له ٢٩ی ئابی ١٩٤٨ له كۆماری ئازه‌ربایجانەوە بگوازێتەوە بۆ كۆمه‌ڵگای چرچوك لە نزیك تاشكه‌ندی پایته‌ختی كۆماری ئۆزبه‌كستان و له‌وێش لە مه‌شقی سه‌ربازی بەردەوام دەبن،
لە ئاداری ١٩٤٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به شێوه‌ی ده‌سته و تاخم به شه‌مه‌نده‌فه‌ر به‌سه‌ر گونده هه‌ره‌وه‌زییه‌كانی یەكێتی سۆڤیەتدا دابه‌شكران و له كێڵگه‌ی كۆلخۆزه‌كان (ئەو زەویانەى خەڵک بە کرێ لە حکومەت دەیگرتنەوە و دواتر بەشى حکومەتیان دەدایەوە) كاریان ده‌كرد.
دواى هەوڵێکى زۆر و ناردنى چەندین نامە لەلایەن جەنەڕاڵ بارزانییەوە بۆ ستالین، دواجار نامەیەک دەگاتە دەست ستالین کە تێیدا بارزانى باسى دەردەسەرییەکانى هەڤاڵانى خۆی دەکات و ئەویش دەستبەجێ بڕیارى پێکهێنانى لێژنەیەک دەدات بۆ لێکۆڵینەوە لە بارودۆخى هەڤاڵانى بارزانى و دواجار بڕیارى لێژنە ئەوە دەبێت کە هەموویان لە شارى ڤریڤیسکى کۆبکرێنەوە، بۆیە ناوبراو لە مانگی تشرینی دووه‌می ١٩٥١ دەچێتە شاری ڤریڤیسكی لە سۆڤیەت.
لە ساڵى ١٩٥٨ کۆمارى عێراق بە سەرۆکایەتى عەبدولکەریم قاسم دادەمەزرێت، ناوبراو له ١٦ی نیسانی ١٩٥٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به كه‌شتیی گرۆزیا له ڕێی به‌نده‌ری به‌سڕه له باشووری كۆماری عێراق گه‌ڕاوه‌ته‌وه باشووری كوردستان.
به بڕیاری ژماره ٣٩٧١ له ڕێكه‌وتی ٤ حوزه‌یرانی ١٩٥٩ به مامۆستای زمانی ڕووسی له زانكۆی به‌غدا دامه‌زراوە و له كۆلیژی سه‌ربازی ده‌رسی گووتوەتەوە، هه‌روەها له سنووری لقی پێنجی پارتی دیموكراتی كوردستان له به‌غدا خه‌باتی كردووە، له‌گه‌ڵ سه‌ید عه‌زیز سه‌ید عه‌بدوڵا كاری ڕێكخراوی پارتیان به‌ڕێوه‌ده‌برد له نێو ئه‌فسه‌ر و سه‌ربازه‌كانی كورد له سوپا بۆ هاتنه ڕیزى حزب.
له ٣ی ئاداری ١٩٦٣ به‌شداری شۆڕشی ئەیلوولی كردووه. له ٢٨ی ئابی ١٩٦٣ به‌شداری شه‌ڕی تاقه‌كانی كفری كردووه. له ١٥ی تشرینی دووه‌می ١٩٦٤ سه‌رلق بووه له ناوچه‌ی بازیان. له ٣ی ئاداری ١٩٦٥ فه‌رمانده‌ی به‌تالیۆنی ٩ی هێزی قه‌ره‌داغ و ساڵی ١٩٦٦ فه‌رمانده‌ی به‌تالیۆنی ٤ی هێزی قه‌ره‌داغ بووه، له ٩ی ته‌مووزی ١٩٦٦ به‌شداری شه‌ڕی ده‌شتی شاره‌زووری كردووه و چاوی ڕاستی له‌ده‌ستداوه. له ٦ی ئایاری ١٩٦٧ سه‌ر له نوێ بووەتەوە بە فه‌رمانده‌ی به‌تالیۆنی ٩ی هێزی قه‌ره‌داغ. له ١٥ی ئابی ١٩٦٨ فه‌رمانده‌ی به‌تالیۆنی ٢ی هێزی كاوه بووه. له ١١ی شوباتی ١٩٦٩ بۆ جاری سێیه‌م فه‌رمانده‌ی به‌تالیۆنی ٤ی هێزی قه‌ره‌داغ بووه. له دوای ڕێكه‌وتنی ١١ ئازاری ١٩٧٠ كرا به جێگری فه‌رمانده‌ی فه‌وجی ٥ی پاسه‌وانی سنوور. ساڵی ١٩٧١ بووه بە جێگری فه‌رمانده‌ی هێزی قه‌ره‌داغ. ساڵی ١٩٧٤ بووه فه‌رمانده‌ی هێزی كه‌ركووك.
ساڵی ١٩٧٥ دوای نسكۆی شۆڕشی ئه‌یلوول وه‌ك په‌نابه‌ر ڕوو ده‌كاته شانشینی ئێران و له شاری نه‌غه‌ده‌ى ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان نیشته‌جێ بووه و له ١٠ی ئابی ١٩٧٥ ماڵی خۆی گواستوەتەوە بۆ شاری ڕه‌شت. له ماوه‌ی خزمه‌تی پێشمه‌رگایه‌تی پێنج جار بریندار بووه. له ١٧ی ئایاری ١٩٧٦ له شاری سكرامێنتۆى ویلایه‌تی كالیفورنیا نیشته‌جێ بووە.
له ١٣ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٩٩ له کۆنگرەی دوازدەیەمی پارتی دیموکراتی کوردستان له‌به‌ر خه‌بات و به‌رخودانی له شۆڕشی دووه‌می بارزان، كۆماری دیموكراتی كوردستان، ڕێڕه‌و به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیەت و شۆڕشی ئەیلوول له‌لایه‌ن سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی میدالیای بارزانی نه‌مری پێبه‌خشراوه، له ١٣ی حوزه‌یرانی ٢٠٠٦ به خزمه‌ت سه‌رۆك مەسعود بارزانی شاد ده‌بێت و له هه‌مان ڕۆژ كۆچی دوایی كردووه.
سه‌رچاوه‌كان:
-
ئه‌رشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیای پارتی دیموكراتی كوردستان.
- حامید گه‌وهه‌ری، میدالیای بارزانی به‌رزترین خه‌ڵاتی ڕێزلێنان، به‌رگی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی حاجی هاشم – ٢٠١٥).
- حه‌مید گه‌ردی، پوخته‌ی مێژوونامه، چاپی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاراس - چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده - ٢٠٠٤).
- حیدر فاروق السامرائي، ضیاء جعفر ودوره السیاسي و الاقتصادي في العراق، (لندن – دارالحكمة – ٢٠١٦).
- له یادداشتی فه‌رمانده‌ی شه‌هید حه‌سۆ میرخان ژاژۆكی، ٦٢ رۆژ له‌گه‌ڵ بارزانی دا چوونی بارزانییه‌كان بۆ یه‌كێتی سۆڤیەت، چاپی یه‌كه‌م (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی رۆشنبیری – ١٩٩٧).
- مسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كورد ١٩٣١ - ١٩٥٨، (دهۆك - چاپخانه‌ی خه‌بات – ١٩٩٨).
- ئەرشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیا، فۆرمی عەزیز قازی حه‌مه‌د بابه‌كر، پیرمام، ١ تشرینی دووه‌می ٢٠١٨.
