ژیاننامە
حاچک چەمێ، ساڵی ١٩٢٨ له گوندی چه‌مێى سه‌ر به ناحیه‌ی شێروان مه‌زن له قه‌زای مێرگه‌سۆر له پارێزگای هه‌ولێر له‌دایكبووه. ساڵی ١٩٥٥ له یه‌كێتی سۆڤیەت ژیانی هاوسه‌ری له‌گه‌ڵ ڤالێنتینا ئه‌لێكساندر ساندرۆف پێكهێنا و دوو كچیان هەبووە کە ناویانناون تانیا و حۆری. ساڵی ١٩٥٧ به‌كالۆریۆسی له زانكۆی مۆسكۆ به‌شی ئه‌ندازیاریی میكانیكی كشتوكاڵ به‌ده‌ستهێناوه. ساڵی ١٩٥٩ به فه‌رمانبه‌ر له فه‌رمانگه‌ی كشتوكاڵی هه‌ولێر دامه‌زراوە، هەرسێ زمانى كوردی، ڕووسی، فارسی زانیوە. له ٣ی ئایاری ١٩٩٩ له پیرمام كۆچی دوایی كردووه و له گوندی چه‌مێی سەر بە پارێزگای هه‌ولێر به خاك سپێردراوه.
خەباتنامە
هاوشێوەى زۆرێک لە بنەماڵەکانى دەڤەرى بارزان و کوردستان بەگشتى حاچک لە خانەوادەیەکى کوردپەروەر بووە و باپیری حاچک له سه‌ره‌تای شۆڕشه‌كانی بارزانەوە له ساڵی ١٩٠٨ له‌لایه‌ن عوسمانییه‌كانه‌وه له چیای هه‌ڵبت له نزیك گوندی چه‌مێ شه‌هید كراوه و باوكیشى به‌شداریی شۆڕشی دووه‌می بارزانى كردووه. دواى نسکۆى شۆڕشى یەکەمى بارزان و ئەوکاتەى شێخ ئەحمەدى بارزانى بڕیاردەدات باشوورى کوردستان بەجێبهێڵێت و ڕووبکاتە باکوورى کوردستان، بنەماڵەى حاچکیش له ٢١ی حوزه‌یرانی ١٩٣٢ کە ئەوکات ته‌مه‌نی حاچک دوو ساڵ بوو، ئاواره‌ی كۆماری توركیا دەبن، دواى ئەوەى لە ساڵى ١٩٣٣ حکومەتى تورکیا شێخ ئەحمەدى بارزانى ڕادەستى حکومەتى عێراق کردەوە، ئەوانیش وەک هەر بنەماڵەیەکى دیکەى بارزانى کە ئاوارەى باکوور ببوون، گەڕانەوە باشوورى کوردستان.
ساڵی ١٩٤٣ په‌یوه‌ندی به ڕیزه‌كانی شۆڕشی دووه‌می بارزانەوە كردووه. ساڵی ١٩٤٥ به‌شداریی شه‌ڕی مێرگه‌سۆری كردووه و بەم هۆیەوە له ١٩ی ئابی ١٩٤٥ به فه‌رمانی دادگای عورفی سه‌ربازی دەست بە سەر گشت موڵک و ماڵە گواستراوه و نه‌گواستراوه‌کانیدا گیراوە.
له ١١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٤٥ و له دوای نسكۆی شۆڕشی دووه‌می بارزان، لەگەڵ مستەفا بارزانی و هەڤاڵانی دەپەڕنەوە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان. دوای دامەزراندنی کۆماری دیموکراتی کوردستان لە مەهاباد، له ٣١ی ئاداری ١٩٤٦ له چوارچێوەی هێزی بارزاندا بەرگری لە كۆمار كردووه.
دواى ڕووخانى کۆمارى کوردستان لە مەهاباد و گەڕانەوەى بارزانى لە ڕۆژهەڵاتى کوردستانەوە بۆ باشوورى کوردستان به‌شداریی شه‌ڕی نه‌غه‌ده و شەڕى شنۆى لە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان كردووه، لەو پێشمەرگانە بووە کە لە ١٩ی نیسانی ١٩٤٧ لە ڕێگاى (خواکوڕک و دەشتى بەرازگرەوە) بە خاکى کوردستانى باکووردا گەڕاوەتەوە ناوچەى شێروان و مزورى.
دواى گەڕانەوەیان، جەنەڕاڵ مستەفا بارزانی لە ٦ی ئایاری ١٩٤٧ لە گوندى ئەرگوش کۆبوونەوەیەک بە هەڤاڵانى دەکات و سەرپشکیان دەکات لە مانەوە، یان چوون بەرەو یەکێتى سۆڤیەت، لەوێدا تەواوى هەڤاڵانى بڕیارى بەردەوامیدان و ڕۆیشتن بەرەوە یەکێتى سۆڤیەت دەدەن، له ٢٣ی ئایاری ١٩٤٧ یاوەریى جەنەڕاڵ مستەفا بارزانی کردووە به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیەت و لە شەڕى گه‌لی قتور و شەڕى پردی ماكۆ بەشدارییکردووە و دواى سەختى و ماندووبوونێکى زۆر، لە ١٨ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له ڕووباری ئاراس كه ده‌كه‌وێته سنووری نێوان ئێران و یه‌كێتی سۆڤیەت، بەرەو سۆڤیەت پەڕیوەتەوە.
دوای گەیشتنیان بە یەکێتی سۆڤیەت، لە ١٩ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له‌گه‌ڵ گشت هه‌ڤاڵانی لە شاری نه‌خچه‌وانی کۆماری ئازه‌ربایجان بۆ ماوه‌ی چل ڕۆژ له كۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌رئاوەڵا كه به ته‌لی دڕكاوی ده‌ورەدرابوو، دانران و له‌لایه‌ن کۆمەڵێک سه‌ربازه‌وە پاسه‌وانییان لێده‌كرا و له ڕووی خۆراك و پۆشاك و هاتوچۆوە وه‌كو دیلی شه‌ڕ مامه‌ڵەیان له‌گه‌ڵدا كراوە. دواتر له‌سه‌ر بڕیاری حکومەتی سۆڤیەت به‌سه‌ر ناوچه‌كانی ئاغدام و لاچین و ئایولاخ و کەلبەجەر له كۆماری ئازه‌ربایجان دابەشکران. له ١٠ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٧ گواستراونه‌ته‌وه بۆ سەربازگەیەک لەسەر دەریاى خەزەر لە باكۆى كۆماری ئازه‌ربایجان و له ٢٣ی هەمان مانگدا جلوبەرگی سه‌ربازییان پێدراوه و به سه‌رپه‌رشتی ئه‌فسه‌رانی كۆماری ئازه‌ربایجان ڕۆژانه هه‌شت كاتژمێر مه‌شقی سه‌ربازییان پێ کراوە. لە هەمان کاتدا ڕۆژانە بۆ ماوەی چوار کاتژمێر لە لایەن هەندێک لە هەڤاڵەکانیانەوە کە خوێندەواریان هەبوو وانەی فێربوونی زمانی کوردییان پێگوتراوەتەوە.
پاش مامەڵەى خراپى جەعفەر باقرۆڤ لەگەڵ هەڤاڵانى، بڕیار دەدرێت کەمپە سەربازییەکەى له ٢٩ی ئابی ١٩٤٨ له كۆماری ئازه‌ربایجانەوە بگوازێتەوە بۆ كۆمه‌ڵگای چرچوك لە نزیك تاشكه‌ندی پایته‌ختی كۆماری ئۆزبه‌كستان و له‌وێش لە مه‌شقی سه‌ربازی بەردەوام دەبن.
لە ئاداری ١٩٤٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به شێوه‌ی ده‌سته و تاخم به شه‌مه‌نده‌فه‌ر به‌سه‌ر گونده هه‌ره‌وه‌زییه‌كانی یەكێتی سۆڤیەتدا دابه‌شكران و له كێڵگه‌ی كۆلخۆزه‌كان (ئەو زەویانەى خەڵک بە کرێ لە حکومەت دەیگرتنەوە و دواتر بەشى حکومەتیان دەدایەوە) كاریان ده‌كرد.
دواى هەوڵێکى زۆر و ناردنى چەندین نامە لەلایەن جەنەڕاڵ بارزانییەوە بۆ ستالین، دواجار نامەیەک دەگاتە دەست ستالین کە تێیدا بارزانى باسى دەردەسەرییەکانى هەڤاڵانى خۆی دەکات و ئەویش دەستبەجێ بڕیارى پێکهێنانى لێژنەیەک دەدات بۆ لێکۆڵینەوە لە بارودۆخى هەڤاڵانى بارزانى و دواجار بڕیارى لێژنە ئەوە دەبێت کە هەموویان لە شارى ڤریڤیسکى کۆبکرێنەوە، بۆیە ناوبراو لە مانگی تشرینی دووه‌می ١٩٥١ دەچێتە شاری ڤریڤیسكی لە سۆڤیەت.
دواى شۆڕشى ١٤ى تەموزى ١٩٥٨ لە عێراق و گەڕانەوەى جەنەڕاڵ مستەفا بارزانی، لە ٢٥ى شوباتى ١٩٥٩ و بەپێى هەردوو ماددەى سێیەم و حەوتەم و بڕگەى (أ) لە ماددەى دەیەم و کارکردن بە ماددەى (١١) بە پشت بەستن بە یاساى هەموارکراوى ژمارە ١٩ لە ساڵى ١٩٥٩ دا، خۆى و هەڤاڵانى بەر لێبوردنى گشتى کەوتوون.
لە ساڵى ١٩٥٨ کۆمارى عێراق بە سەرۆکایەتى عەبدولکەریم قاسم دادەمەزرێت و ناوبراو له ١٦ی نیسانی ١٩٥٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به که‌شتیی گرۆزیا له ڕێی به‌نده‌ری به‌سڕەوە له باشووری كۆماری عێراق گه‌ڕاوه‌ته‌وه كوردستان.
ساڵی ١٩٦١ له‌به‌ر كوردایه‌تی له به‌ندیخانه‌ی مووسڵ به‌ند كراوه، له كاتی گواستنه‌وه‌ی بۆ به‌ندیخانه‌ی به‌غدا خۆی ڕزگار كردووه. هەمان ساڵ به‌شداریی شۆڕشی ئه‌یلوولی كردووه و ئامر به‌تالیۆن بووه. ساڵی ١٩٦٢ به‌شداریی شه‌ڕى مرێبا، داستانی پێرس، شەڕى گه‌رووی نه‌هلێ و شەڕى سیده‌كانى كردووه و له شه‌ڕی نه‌هلێدا بریندار بووه.
لە بەردەوامى شۆڕشى ئەیلوولدا و لە ساڵی ١٩٦٣ به‌شداری شه‌ڕى چیای پێرس و شەڕى ئاكرێی كردووه. ساڵی ١٩٦٤ كراوه به فه‌رمانده‌ی پاسه‌وانه‌كانی مستەفا بارزانی. ساڵی ١٩٦٦ به‌شداری شه‌ڕی پێنجوێنى كردووه. دواى ڕێکەوتننامەى ١١ى ئازار، ساڵی ١٩٧٠ به فه‌رمانی ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كر سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی شۆڕش، له‌مه‌ڕ كێشه‌ی كوشتنی ئه‌حمه‌د ئاغاى زێباری له شاری موسڵ، لێبوردنى بۆ ده‌رچووە. ساڵی ١٩٧٥ دوای نسكۆی شۆڕشی ئه‌یلوول وه‌ك په‌نابه‌ر ڕووده‌كاته وڵاتی ئێران. دواى خۆ کۆکردنەوە و تێپەڕاندنى نسکۆ لەلایەن سەرکردایەتى سیاسى کوردەوە، ساڵی ١٩٧٦ به‌شداری شۆڕشی گوڵانی كردووه و هەر لە هەمان ساڵدا له لێژنه‌ی ڕاوێژكاری له‌گه‌ڵ ئیدریس بارزانى و مەسعود بارزانی هاوكار بووه.
ساڵی ١٩٩٥ ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ باشووری كوردستان. له ١٦ی ئابی ١٩٩٦ له چوارچێوه‌ی ئاهه‌نگه‌كانی یۆبیلی زێڕیندا له‌به‌ر خه‌بات و به‌رخودانی له شۆڕشی دووه‌می بارزان، كۆماری دیموكراتی كوردستان، یاوەریکردنى بارزانى به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤێت، شۆڕشی ئەیلوول و شۆڕشی گوڵان، له‌لایه‌ن سه‌رۆك مەسعود بارزانییەوە میدالیای بارزانی نه‌مری پێبه‌خشراوه.
سه‌رچاوه‌كان:
- حامید گه‌وهه‌ری، میدالیای بارزانی به‌رزترین خه‌ڵاتی ڕێزلێنان، به‌رگی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی حاجی هاشم - ٢٠١٥).
- حامید گه‌وهه‌ری، میدالیای بارزانی به‌رزترین خه‌ڵاتی ڕێزلێنان، به‌رگی دووه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی حاجی هاشم - ٢٠١٥).
- حیدر فاروق السامرائي، ضیاء جعفر و دوره السیاسي و الاقتصادي في العراق، (لندن – دارالحكمة - ٢٠١٦م).
- قرارات مجلس قیادة الثورة رقم ٦١١، مجلة الوثائق العراقیة، وزارة الثقافیة و الاعلام، العدد ١٨٨٨ أ، بغداد، الاربعاء، ١٠ حزیران ١٩٧٠.
- كاروان محه‌مه‌د مه‌جید، بارزانییه‌كان له مه‌هاباده‌وه بۆ سۆڤێت، چاپی یه‌كه‌م، (سلێمانی - چاپخانه‌ی په‌یوه‌ند - ٢٠١١ز).
- له یادداشتی فه‌رمانده‌ی شه‌هید حه‌سۆ میرخان ژاژۆكی، ٦٢ ڕۆژ له‌گه‌ڵ بارزانی دا- چوونی بارزانییه‌كان بۆ یه‌كێتی سۆڤێت، چاپی یه‌كه‌م (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی رۆشنبیری - ١٩٩٧).
- مسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كورد ١٩٣١-١٩٥٨، (دهۆك - چاپخانه‌ی خه‌بات - ١٩٩٨).
- ئەرشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیا، ده‌قی چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ ئیسماعیل حاچك محه‌مه‌د، ٨ ئایاری ٢٠١٨- پیرمام.
- نص قرار لجنة العفو العام برد الاعتبار الى شهداء ثورة بارزان، مجلة رزگاری، العدد ٣،٢، المطبعة الرابطة، بغداد، ١ نيسان ١٩٥٩.
