ژیاننامە
ئەسعەد خۆشەوی ئاودیش ساڵی ١٩١٨ له گوندی سێلكێى سەر بە شاردەێی شێروان مه‌زنى قەزاى مێرگه‌سۆری پارێزگاى هه‌ولێر له‌دایكبووه، له‌به‌ر خراپی بارودۆخی ناوچه‌كه و نه‌بوونی قوتابخانه خوێندنی ته‌واو نه‌كردووه، ساڵی ١٩٣٢ لە چوارچێوەی شۆڕشی یەکەمی بارزان (١٩٣٢- ١٩٣٣) له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌كه‌ی له‌لایه‌ن حكومه‌تی ئەوکاتی عێراق گواستراونه‌ته‌وه شاره‌كانی ته‌له‌عفه‌ر لە نزیك شاری مووسڵ، فه‌لوجه، هیت، ڕومادی، ساڵی ١٩٣٢ سزای له‌سێداره‌دانی بۆ ده‌رچووه به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ته‌مه‌نی له خوار هه‌ژده ساڵ بووه، سزاكه‌ی جێبه‌جێ نه‌كراوه، ساڵی ١٩٣٦ دوای ئه‌وه‌ی دوو برای به‌ناوه‌كانی خه‌لیل خۆشه‌وی و سه‌لیم خۆشه‌وی شه‌هیدكراون، له گرتووخانه‌ی مووسڵ ئازاد كراوه و له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌كه‌ی گەڕاوەتەوە بۆ گوندی سێلكێ. دوای ماوه‌یه‌ك و بۆ جاری دووه‌م دوور دەخرێنەوە بۆ ئاكرێ له گوندی بیره‌كه‌پرا، له‌سه‌ر ڕاسپاردەى شێخ ئه‌حمه‌د و مه‌لا مسته‌فا چووه‌تە لای شه‌وكه‌ت ئاغای بیره‌كه‌پری بۆ ئه‌وه‌ی وه‌زیفه‌یەكی حكومی وه‌ربگرێت و به پێشنیازی شه‌وكه‌ت ئاغا ده‌بێته به‌رپرسی پۆلیسی بیره‌كه‌پرا. دوو جار هاوسەرگیری کردووە، جاری یەکەم لەگەڵ ئەسما نەبی کە یەک کوڕ و دوو کچیان هەبووە بە ناوەکانی سەلیم، کەعبەت، معتەبەر و جاری دووەم لەگەڵ ئاسیا بەهرام نوری بەگ کە کوڕێکیان هەبووە بە ناوی محەمەد.
خەباتنامە
ساڵی ١٩٤٣ په‌یوه‌ندی به ڕیزه‌كانی شۆڕشی دووه‌می بارزان (١٩٤٣- ١٩٤٥) كردووه، له ١٥ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٤٣ به‌شداری گرتنی بنكه‌ی پۆلیسی بیره‌كه‌پرای كردووه و له گرتنی بنكه‌کانی پۆلیسی ناوچه‌ی بارزان به‌شدار بووه. ساڵی ١٩٤٥ به‌رپرسی گەمارۆدانی سەربازگەی بلێ و دابینکردنی ئازوقه‌ی به‌ره‌ی ئاكرێ بووه.
بەهۆی بەشداری لە شۆڕشی دووەمی بارزان لە ١٩ی ئابی ١٩٤٥ به فه‌رمانی دادگای عورفی سه‌ربازی عێراق دەست بە سەر گشت موڵک و ماڵە گواستراوه و نه‌گواستراوه‌کانیدا گیراوە.
١١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٤٥ له دوای نسكۆی شۆڕشی دووه‌می بارزان، ڕووده‌كاته ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان و له ناوچه‌ی ته‌رگه‌وه‌ڕ نیشته‌جێ ده‌بێت، له‌سه‌ر بڕیاری ئه‌نجوومه‌نی عورفی سه‌ربازی له هه‌ولێر به ژماره ٩٨ كه له ١ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٥ ده‌رچووه، به پشت به‌ستن به ماده‌ی ١١ ژماره ١٨ی ساڵی ١٩٣٥ فه‌رمانی له سێداره‌دان و زه‌وتكردنی موڵک و ماڵی گشتی بۆ ده‌رچووه، له ٣١ی ئاداری ١٩٤٦ له ڕیزه‌كانی هێزی بارزان سه‌ر به سوپای كۆماری دیموكراتی كوردستان خزمه‌تی پێشمه‌رگایه‌تی كردووه و له شهڕەكانی به‌ره‌ی سه‌قز لە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان به‌شداربووه، ساڵی ١٩٤٦ له‌لایه‌ن جەنەراڵ مسته‌فا بارزانی پله‌ی عه‌قیدی پێبه‌خشراوە، دوای نسكۆی كۆماری دیموكراتی كوردستان لە ساڵی ١٩٤٧ به‌رپرسی به‌ره‌ی بەرگری مه‌رگه‌وه‌ڕ بووه، له ١٥ی نیسانی ١٩٤٧ دوای بڕیاری گەڕانەوە له‌گه‌ڵ هێزی جەنەراڵ مستەفا بارزانی له ڕووباری گاده‌ر په‌ڕیوه‌ته‌وە و گەڕاوەتەوە کوردستانی عێراق و لەوکاتەدا هێزەکە دابەشی پێنج بەش دەکرێت و ناوبراو دەبێتە بەرپرسی یەکێک لەو بەشانە، له ٦ی ئایاری ١٩٤٧ به‌شداری كۆبوونه‌وه‌ی گوندی ئه‌رگۆشی كردووە.
له ٢٣ی ئایاری ١٩٤٧ یاوەرى بارزانى بووە به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤیەت، له ٢٨ی ئایاری ١٩٤٧ له‌سه‌ر داوای میرحاج ئه‌حمه‌د به‌شداری كۆبوونه‌وەی داڕشتنی بەرنامەی ڕێڕەوەکەى کردووە لە گوندی جیرمێ، له ٩-١١ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ به‌شداری شهڕەكانی گه‌لی قتور و پردی ماكۆى لە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان كردووه، له ١٨ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له ڕووباری ئاراس كه ده‌كه‌وێته سنووری نێوده‌وڵه‌تی ئێران و یه‌كێتی سۆڤیەت په‌ڕیوه‌ته‌وه بەرەو یه‌كێتی سۆڤیەت. لە ١٩ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له‌گه‌ڵ گشت هه‌ڤاڵانی لە نه‌خچه‌وانی کۆماری ئازه‌ربایجان بۆ ماوه‌ی چل ڕۆژ له كۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌ر ئاوەڵا كه به ته‌لی دڕكاوی ده‌وره‌درابوو، دانران و له‌لایه‌ن کۆمەڵێک سه‌ربازه‌وە پاسه‌وانییان لێده‌كرا و له ڕووی خۆراك و پۆشاك و هاتوچۆ وه‌كو دیلی شه‌ڕ مامه‌ڵەیان له‌گه‌ڵ دەکرا. دواتر له‌سه‌ر بڕیاری یه‌كێتی سۆڤیەت به‌سه‌ر ناوچه‌كانی ئاغدام و لاچین و ئایولاخ له كۆماری ئازه‌ربایجان دابەشکران.
له ١٠ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٧ گواستراونه‌ته‌وه بۆ ئۆردوگای باكۆ له كۆماری ئازه‌ربایجان و له ٢٢ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٧ بووه فه‌رمانده‌ی فه‌وج و له ٢٣ی هەمان ساڵدا جلی سه‌ربازییان پێدراوه و به سه‌رپه‌رشتی ئه‌فسه‌رانی كۆماری ئازه‌ربایجان ڕۆژانه هه‌شت كاتژمێر مه‌شقی سه‌ربازییان پێکراوە. ڕۆژانە بۆ ماوەی چوار کاتژمێر لە سەر دەستی هەندێک لە هەڤاڵەکانیان زمانی کوردییان پێدەگوترایەوه.
له ٢٩ی ئابی ١٩٤٨ له‌گه‌ڵ گشت هه‌ڤاڵانی له كۆماری ئازه‌ربایجانەوە گواستراو‌نەته‌وه بۆ كۆمه‌ڵگای چرچوك لە نزیك تاشكه‌ندی پایته‌ختی كۆماری ئۆزبه‌كستان و له‌وێش به‌رده‌وامییان به مه‌شقی سه‌ربازی داوه، مانگی ئاداری ١٩٤٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به شێوه‌ی ده‌سته و تاخم به فڕۆكه گواسترایه‌وه بۆ دورگه‌ی مونیاك له ناوه‌ڕاستی گۆلی ئۆڕاڵ و له ناو كارگه‌ی ماسی ڕۆژانه هه‌شت كاتژمێر كاری کردووە. مانگی تشرینی دووه‌می ١٩٥١ ناوبراو ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڤریڤیسكی، ساڵی ١٩٥٤ له‌گه‌ڵ مه‌لا مسته‌فا بارزانی له تاشكه‌ند چوو بۆ موسكۆ بۆ چاره‌سه‌ركردنی نه‌خۆشیه‌كه‌ی.
له ٢١ی ئابی ١٩٥٨ یاوەر‌ی مستەفا بارزانی بووه بۆ ڕۆمانیا، چیكوسلۆڤاكیا و دواتر قاهیرەی پایته‌ختی میسر و له ٦ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٥٨ له فڕۆكه‌خانه‌ی سه‌ربازی موسەننا گه‌یشتوونه‌ته به‌غدا، دواتر له‌سه‌ر فه‌رمانی مسته‌فا بارزانی گه‌ڕاوه‌ته‌وه یه‌كێتی سۆڤیەت بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڤاڵانی مسته‌فا بارزانی ئاگادار بكاته‌وه بگه‌ڕێنه‌وه باشووری كوردستان، له ١٦ی نیسانی ١٩٥٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به كه‌شتیی گرۆزیا له ڕێی به‌نده‌ری به‌سره له باشووری كۆماری عێراق گه‌ڕاوه‌ته‌وه باشووری كوردستان، له دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی له یه‌كێتی سۆڤیەت له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی كۆماری عێراق به‌ر لێبوردنی گشتی كه‌وت و به پشتبه‌ستن به ماده‌ی ده‌یه‌می بڕگه ١ بابه‌تی ٧٣ كه له‌لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران به پشتبه‌ستن به یاساى هه‌مواركراوی ژماره ١٩ی ساڵی ١٩٥٩ له ڕێكه‌وتی ٢٥ی شوباتی ١٩٥٩ بۆ خۆی و هه‌ڤاڵانی ده‌رچووه.
له ١١ی ئه‌یلوولی ١٩٦١ به‌شداری شۆڕشی ئەیلوولی كردووه، له ٢١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٦١ یارمه‌تیده‌ری شه‌خسی مسته‌فا بارزانی بووه له ناوچه‌ی نێروه، دواتر كرا به پاسه‌وانی تایبه‌تی مه‌لا مسته‌فا بارزانی، له ١٢ی شوباتی ١٩٦٢ له‌سه‌ر بڕیاری مه‌لا مستەفا بارزانی ده‌كرێته فه‌رمانده‌ی له‌شكری بادینان، ساڵی ١٩٦٢ بنكه‌یه‌كی بێته‌ل له ناوچه‌ی به‌رواری باڵا له ژێر فه‌رمانی ئەو بووە، له ١٦ی ئایاری ١٩٦٣ به‌شداری كۆبوونه‌وه‌ی كۆیه‌ى کردووە به سه‌رۆكایه‌تی مه‌لا مسته‌فا بارزانى كه له‌سه‌ر چۆنیه‌تی ڕێكکه‌وتن له‌سه‌ر مافی نه‌ته‌وه‌ی كورد بوو. ساڵی ١٩٦٣ كرایه فه‌رمانده‌ی ناوچه‌ی ئامێدی (دهۆك)، ساڵی ١٩٦٤ فه‌رمانده‌ی له‌شكری یه‌كی بادینان بووه، له ١٣ی ئاداری ١٩٧٤ كرا به فه‌رمانده‌ی له‌شكری یه‌ك كه باره‌گا‌كه‌ی له زێوه بوو و به‌شداری شه‌ڕی گه‌رووی عومه‌ر ئاغای كردووه.
ساڵی ١٩٧٥ دوای نسكۆی شۆڕشی ئه‌یلوول وه‌ك په‌نابه‌ر ڕووده‌كاته وڵاتی ئێران و له شاری كه‌ره‌ج نیشته‌جێ ده‌بێت، ساڵی ١٩٧٦ له‌سه‌ر فه‌رمانی مه‌لا مسته‌فا بارزانی هاوكاری ئیدریس بارزانى و مەسعود بارزانی کردووە بۆ ڕێكخستنەوەی مه‌فره‌زه‌كانی پێشمه‌رگه بۆ ده‌ستپێكردنى شۆڕشی گوڵان و چه‌ندین مه‌فره‌زه‌ی پێشمه‌رگه‌ی له‌ناو په‌نابه‌ره ئاواره‌كان پێكهێناوه، بە یارمه‌تی كوردانی ڕۆژهه‌ڵات، باكوور و ڕۆژئاوا ڕە‌وانه‌ی باشووری كوردستان كراون، له ٣١ی ئایاری ١٩٧٧ به هۆی نه‌خۆشی له یه‌كێك له نه‌خۆشخانه‌كانی شاری تاران كۆچی دوایی كردووه و له ١ی حوزه‌یرانی ١٩٧٧ له گۆڕستانی شاری شنۆ لە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان به‌خاك سپێردراوه.
سه‌رچاوه‌كان:
١- چاوپێكه‌وتنی گۆڤاری مه‌تین، هه‌ڤچه‌په‌رێ بارزانیێ نه‌مر عه‌زیز قازی بیرهاتنێت خوڤه دگێریت، پشكا ئێكێ، گۆڤاری مه‌تین، لقێ ئێكێ پارتی دیموكراتی كوردستان - یه‌كگرتوو، هه‌ژمار ٤٧، خولا سیێ، دهۆك، چاپخانا هاوار، كانوینا ئێكێ ١٩٩٥.
٢- چاوپێكه‌وتنی گۆڤاری مه‌تین، هه‌ڤچه‌په‌رێ بارزانیێ نه‌مر عه‌زیز قازی بیرهاتنێت خوڤه دگێریت، پشكا دویێ، گۆڤاری مه‌تین، لقێ ئێكێ پارتی دیموكراتی كوردستان - یه‌كگرتوو، هه‌ژمار ٤٨، خولا سیێ، دهۆك، چاپخانا هاوار، كانوینا دووێ ١٩٩٦.
٣- حامید گه‌وهه‌ری، میدالیای بارزانی به‌رزترین خه‌ڵاتی ڕێزلێنان، به‌رگی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی حاجی هاشم - ٢٠١٥ز).
٤- دانا ئادامز شمیدت، سه‌فه‌رێك بۆ ناو پیاوه ئازاكانی كوردستان، وه‌رگێڕانی ئه‌بوبه‌كر ساڵح ئیسماعیل، (دهۆك - ده‌زگای توێژینه‌وه و بڵاوكردنه‌وه‌ی موكریانی - چاپخانه‌ی خانی - ٢٠٠٨ز).
٥- زرار سلێمان به‌گ ده‌رگه‌ڵه‌یی، بیره‌وه‌ریه‌كانم له ساڵانی ١٩٤٣-١٩٧٧دا، (سلێمانی - چاپخانه‌ی ره‌هه‌ند - ٢٠٠٢).
٦- شه‌عبان عه‌لی شه‌عبان، هه‌ندێك زانیاری سیاسی و مێژوویی، چاپی سێیه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی رۆژهه‌لات - ٢٠١٣).
٧- شه‌فیق حسێن شه‌تونسی، چاڤپێكه‌فتنه‌ك دگه‌ل پێشمه‌رگێ شۆڕەشا ئه‌یلونا مه‌زن (محه‌مه‌د یه‌حیا حه‌سه‌ن به‌رواری)، گۆڤاری ده‌نگی پێشمه‌رگه، ئۆرگانی مه‌كته‌بی گشتی رێكخستنی پێشمه‌رگه، ژماره ١٤٢، هه‌ولێر، چاپخانه‌ی ئاراس، كانوونی دووه‌می ٢٠١٠.
٨- عمر فاروقی، سردار دانا زندگی و مبارزات مرحوم ملا مصطفی بارزانی، چاپ دوم، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی وزارت آموزش و پرورش - ٢٠٠٢).
٩- عه‌لی تاهیر خوركی لدور ساڵڤه‌گه‌را ٣٢ ساڵیا شۆڕەشا ٢٦ی گوڵانا نیشتیمانی و پێشكه‌فتنخواز، گۆڤاری ده‌نگی پێشمه‌رگه، ئۆرگانی مه‌كته‌بی گشتی رۆشنبیری و راگه‌یاندنی پێشمه‌رگه، ژماره ١٢٢، پیرمام، چاپخانه‌ی رۆشنبیری، ئایاری ٢٠٠٨.
١٠ عه‌لی كه‌مال كه‌ریم به‌رزی، كه‌سایه‌تی ناودارانی كورد سه‌ده‌ی بیسته‌م، به‌رگی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - بڵاوكراوه‌ی پرۆژە‌ی به‌رزی - چاپخانه‌ی زانكۆ - ١٩٩٩).
١١- ئەرشیفى دەستەى ئینسکلۆپیدیاى پارتى دیموکراتى کوردستان.
