ژیاننامه
ئال عەلی ئال عوسمان، له گوندی هه‌ڤندكاى سەر بە قەزای مێرگه‌سۆرى سەر بە پارێزگای هه‌ولێر له‌دایكبووه. دووجار هاوسەرگیرى کردووە، جاری یەکەم لە کوردستان لەگەڵ ساڵحا محه‌مه‌د شێرۆ و كوڕێكیان به ناوی سه‌عید هەبووە، جاری دووەم له یه‌كێتی سۆڤیەت له‌گه‌ڵ مومین ئه‌حمه‌د ئیسماعیل، دوو كوڕ و دوو كچیان هەبووە به ناوه‌كانی نادر ١٩٥٦، عه‌بدوڵا١٩٦٠، گوڵناز ١٩٥١، گوڵسه‌را ١٩٥٤ لەدایکبوون و هاوژینەکەى له تاتاره‌كانی نیمچه دورگه‌ی قڕمی كۆماری ئۆكراینا بوو. لە یەکێتى سۆڤیەت خوێندوویه‌تی و له ١٥ی شوباتی ١٩٥٤ له زانكۆی تاشقه‌ند وه‌رگیراوە، له ٢٩ی ئاداری ١٩٥٩ توانیویەتى بڕوانامه‌ی دیپلۆمی باڵا وه‌ربگرێت، ناوبراو كه له یه‌كێتی سۆڤیەت گه‌ڕاوەتەوە بووەتە مامۆستا.
خەباتنامە
ئالۆ عه‌لی ئالۆ پێش ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به شۆڕشی دووەمی بارزانەوە بكات، لە سوپاى عێراق سه‌رباز بووه، به‌ڵام له سه‌ربازی هه‌ڵاتووه. ساڵی ١٩٤٣ په‌یوه‌ندی به ڕیزه‌كانی شۆڕشی دووه‌می بارزان كردووه، بەم هۆیەوە له ١٩ی ئابی ١٩٤٥ به فه‌رمانی دادگای عورفیی سه‌ربازی دەست بە سەر گشت موڵک و ماڵەکانیدا گیراوە.
له ١١ی تشرینی یه‌كه‌می ١٩٤٥ له دوای نسكۆی شۆڕشی دووه‌می بارزان، ڕووده‌كاته ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان، له ٣١ی ئاداری ١٩٤٦ له هێزی بارزان سه‌ر به سوپای كۆماری دیموكراتی كوردستان خزمه‌تی پێشمه‌رگایه‌تی كردووه و له شه‌ڕه‌كانی به‌ره‌ی سه‌قز به‌شداریی كردووه. له ١٥ی نیسانی ١٩٤٧ له‌گه‌ڵ شێخ ئه‌حمه‌د بارزانی له ڕووباری گاده‌ر په‌ڕیوه‌ته‌وە و گەڕاوەتەوە کوردستانی عێراق، له ١٩ی نیسانی ١٩٤٧ بڕیاری داوه له ژێر فه‌رمانده‌یی جه‌نەڕاڵ مستەفا بارزانی له به‌رخودان به‌رده‌وام بێت. له ٢٣ی ئایاری ١٩٤٧ یاوەری بارزانی بۆ یەکێتی سۆڤیەت بووە و ئەو کات سه‌رده‌سته بووە.
له ڕێكه‌وتی ١٦ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ ناوبراو یه‌كێك بوو له‌و كه‌سانه‌ی كه جه‌نه‌ڕاڵ مستەفا بارزانی له‌گه‌ڵ میرحاج ئەحمەد تاهیر ئاکرەیی(١٩١١-١٩٨٨)، لاوكۆ مه‌سیح و شێخۆمه‌ر شانه‌ده‌ری ڕایسپاردن بچنە لای پاسه‌وانانی سنووری یه‌كێتی سۆڤیەت، تا ڕێگەیان بدەن بچنە نێو خاکى یەکێتى سۆڤیەتەوە. لە ١٨ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له ڕووباری ئاراس كه ده‌كه‌وێته سنووری نێوان ئێران و یه‌كێتی سۆڤیەت، بەرەو سۆڤیەت په‌ڕیوه‌ته‌وه.
دوای گەیشتنیان بە یەکێتی سۆڤیەت، لە ١٩ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له‌گه‌ڵ گشت هه‌ڤاڵانی لە شاری نه‌خچه‌وانی کۆماری ئازه‌ربایجان بۆ ماوه‌ی چل ڕۆژ له كۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌رئاوەڵا كه به ته‌لی دڕكاوی ده‌ورەدرابوو، دانران و له‌لایه‌ن کۆمەڵێک سه‌ربازه‌وە پاسه‌وانییان لێده‌كرا و له ڕووی خۆراك و پۆشاك و هاتوچۆوە وه‌كو دیلی شه‌ڕ مامه‌ڵەیان له‌گه‌ڵدا كراوە. دواتر له‌سه‌ر بڕیاری حکومەتی سۆڤیەت به‌سه‌ر ناوچه‌كانی ئاغدام و لاچین و ئایولاخ و کەلبەجەر له كۆماری ئازه‌ربایجان دابەشکران. له ١٠ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٧ گواستراونه‌ته‌وه بۆ سەربازگەیەک لەسەر دەریاى خەزەر لە باكۆى پایتەختى كۆماری ئازه‌ربایجان و له ٢٣ی هەمان مانگدا جلوبەرگی سه‌ربازییان پێدراوه و به سه‌رپه‌رشتی ئه‌فسه‌رانی كۆماری ئازه‌ربایجان ڕۆژانه هه‌شت كاتژمێر مه‌شقی سه‌ربازییان پێ کراوە. لە هەمان کاتدا لەبەرئەوەی خۆی مامۆستای زمانی کوردی بووە، ڕۆژانە بۆ ماوەی چوار کاتژمێر وانەی زمانی کوردیی بە هەڤاڵەکانی گوتووەتەوە.
پاش مامەڵەى خراپى جەعفەر باقرۆڤ لەگەڵ هەڤاڵانى، بڕیاردەدرێت کەمپە سەربازییەکەى له ٢٩ی ئابی ١٩٤٨ له كۆماری ئازه‌ربایجانەوە بگوازێتەوە بۆ كۆمه‌ڵگای چرچوك لە نزیك تاشكه‌ندی پایته‌ختی كۆماری ئۆزبه‌كستان و له‌وێش لە مه‌شقی سه‌ربازی بەردەوام دەبن.
لە ئاداری ١٩٤٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به شێوه‌ی ده‌سته و تاخم به شه‌مه‌نده‌فه‌ر به‌سه‌ر گونده هه‌ره‌وه‌زییه‌كانی یەكێتی سۆڤیەتدا دابه‌شكران و له كێڵگه‌ی كۆلخۆزه‌كان (ئەو زەویانەى خەڵک بە کرێ لە حکومەت دەیگرتنەوە و دواتر بەشى حکومەتیان دەدایەوە) كاریان ده‌كرد.
دواى هەوڵێکى زۆر و ناردنى چەندین نامە لەلایەن جەنەڕاڵ بارزانییەوە بۆ ستالین، دواجار نامەیەک دەگاتە دەست ستالین کە تێیدا بارزانى باسى دەردەسەرییەکانى هەڤاڵانى خۆی دەکات و ئەویش دەستبەجێ بڕیارى پێکهێنانى لێژنەیەک دەدات بۆ لێکۆڵینەوە لە بارودۆخى هەڤاڵانى بارزانى و دواجار بڕیارى لێژنە ئەوە دەبێت کە هەموویان لە شارى ڤریڤیسکى کۆبکرێنەوە، بۆیە ناوبراو لە مانگی تشرینی دووه‌می ١٩٥١ دەچێتە شاری ڤریڤیسكی لە سۆڤیەت.
لە ساڵى ١٩٥٨ کۆمارى عێراق بە سەرۆکایەتى عەبدولکەریم قاسم دادەمەزرێت، ناوبراو له ١٦ی نیسانی ١٩٥٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به که‌شتیی گرۆزیا له ڕێی به‌نده‌ری به‌سڕه‌وە له باشووری عێراق گه‌ڕاوه‌ته‌وه كوردستان.
دوای هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلوول وەکو تۆپچی و لە هەمان کاتدا وەکو مامۆستای پێشمه‌رگه‌كانی شۆڕش بووە، ساڵی ١٩٧٥ دوای نسكۆی شۆڕشی ئه‌یلوول له‌لایه‌ن حكومه‌تی عێراقەوە ڕاگوێزراوە بۆ باشووری عێراق و له پارێزگای دیوانیه نێشته‌جێ كراوه و ساڵی ١٩٨٢ گواستراوه‌ته‌وه بۆ كۆمه‌ڵگای قوشته‌په. له ڕێكه‌وتی ٣١ی ته‌مووزی ١٩٨٣ له پرۆسەی ئه‌نفالی بارزانییه‌كاندا، له‌لایه‌ن حكومه‌تی عێراقەوە له كۆمه‌ڵگای قوشته‌په له‌گه‌ڵ سێ لە كوڕەکانی به ناوه‌كانی سه‌عید (١٩٤٨-١٩٨٣)، عه‌بدوڵا (١٩٦٠-١٩٨٣) و نادر (١٩٥٥-١٩٨٣) شوێنبزر ده‌كرێن.
سه‌رچاوه‌كان:
- ئەرشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیای پارتی دیموکراتی کوردستان.
- حه‌مید گه‌ردی، پوخته‌ی مێژوونامه، چاپی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاراس - چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده - ٢٠٠٤ز).
- حیدر فاروق السامرائي، ضیاء جعفر ودوره السیاسي و الاقتصادي في العراق، (لندن – دارالحكمة - ٢٠١٦م).
- ڕێكاری مزویری، ژنێن رۆس و ڕاگواستن و ئه‌نفال و كۆمه‌لكوژی، چاپی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر – چاپخانه‌ی مناره - ٢٠١٠ز).
- ڕێكارێ مزویری، سه‌ربۆرا تراژیدیایێن بارزانییان، چاپا یه‌كێ، (هه‌ولێر - چاپخانا حاجی هاشم - ٢٠١٣ز).
- شه‌عبان عه‌لی شه‌عبان، هه‌ندێك زانیاری سیاسی و مێژووی، چاپی سێیه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات - ٢٠١٣ز).
- شه‌وكه‌ت شێخ یه‌زدین، یۆبیلی زێڕینی پێشمه‌رگه، چاپی یه‌كه‌م، (پیرمام - چاپخانه خه‌بات - ١٩٩٦ز).
- صالح یوسف صوفي، كرۆنۆلۆژیا كوردستانێ و جیهانێ، چاپا ئێكێ، به‌رگێ دووێ، (دهۆك - چاپخانا پارێزگه‌ها دهۆكێ - ٢٠١٣ز).
- صالح یوسف صوفي، كرۆنۆلۆژیا كوردستانێ و جیهانێ، چاپا ئێكێ، به‌رگێ سێ، (دهۆك - چاپخانا پارێزگه‌ها دهۆكێ - ٢٠١٣ز).
- عمر فاروقی، سردار دانا زندگی و مبارزات مرحوم ملا مصطفی بارزانی، چاپ دوم، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی وزارت آموزش و پرورش - ٢٠٠٢ز).
- عه‌بدولڕه‌حمان مه‌لا حه‌بیب ئه‌بوبه‌كر، عه‌شیره‌تی بارزان له نێوان ١٩٣١-١٩٩١، چاپی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری –٢٠٠١ز).
- عه‌بدوڵڵا غه‌فور، فه‌رهه‌نگی جوگرافیای هه‌ولێر، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی حاجی هاشم - ٢٠١٥ز).
- عومه‌ر هه‌مزه ساڵح، جینۆساید و تاوانه‌كانی ڕژێمی به‌عس دژی بارزانییه‌كان ١٩٧٥- ١٩٩١ له زمانی شایتحاڵ و به‌ڵگه‌نامه‌كانه‌وه، چاپی یه‌كه‌م، (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات - ٢٠١٧ز).
- كاروان محه‌مه‌د مه‌جید، بارزانییه‌كان له مه‌هاباده‌وه بۆ سۆڤێت، چاپی یه‌كه‌م، (سلێمانی - چاپخانه‌ی په‌یوه‌ند - ٢٠١١ز).
- له یادداشتی فه‌رمانده‌ی شه‌هید حه‌سۆ میرخان ژاژۆكی، ٦٢ رۆژ له‌گه‌ڵ بارزانی دا چوونی بارزانییه‌كان بۆ یه‌كێتی سۆڤێت، چاپی یه‌كه‌م (هه‌ولێر - چاپخانه‌ی رۆشنبیری - ١٩٩٧ز).
- مسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كورد ١٩٣١-١٩٥٨، (دهۆك - چاپخانه‌ی خه‌بات - ١٩٩٨ز).
