شه‌ڕی چیای مه‌تین له‌ زنجیره‌ شه‌ڕه‌كانی شۆڕشی ئەیلوول  له‌ چیای مه‌تین كه‌ ده‌كه‌وێته‌ نزیك قەزای ئامێدی له‌ساڵی ١٩٦٣ له‌نێوان هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان و حكومه‌تی عێراق ڕوویدا.

هەلومەرجی پێش شەڕ

دواى کودەتاى بەعسییەکان لە ٨ى شوباتى ١٩٦٣ بۆ ماوەیەک شۆڕشى کورد بە ڕابەرایەتى مەلا مستەفا بارزانی ئاگربەستى ڕاگەیاند، بەڵام کاتێک دەسەڵاتییان چەسپا و پێگەیان بە هێز بوو، بە ئاگر و ئاسن کەوتنە وێزەى کورد و شۆڕشەکەى، لە ١٠ى حوزەیرانى ١٩٦٣ حکومەتى عێراقى شەڕى دژى گەلى کورد ڕاگەیاند و عەبدولسەلام عارفى سەرۆک کۆمار سوور بوو لەسەر ئەوەى هەموو توانا ئابوورییەکانى وڵات بخاتە ژێر فەرمانى سوپاوە، بەمەبەستى لەناوبردنى شۆڕشى کورد.  لە زنجیرەى هێرش و پەلامارەکانى بە توانا لۆجستییە گەورە سەربازییەکەى خۆیەوە بە چاوساغى و هاوکارى جاشەکان، هەروەها بە پاڵپشتى دەرەکى و هەرێمى، بە تایبەتى دواى ڕێککەوتنى سێ قۆڵى لە نێوان هەر یەک لە (عێراق و سوریا و میسر) کە لە ١٧ى نیسانى ١٩٦٣ ئەنجام درابوو، بۆ یەکگرتنى سیاسى لە نێوان هەر سێ وڵاتدا، ئەوەبوو یەکێتى سەربازى لە نێوان سوریا و عێراق هاتە کایەوە، لە ٨ى ئەیلوولى ١٩٦٣ سوپاى سوریا بۆ یەکەم جار شانبەشانى سوپاى عێراقى بەشدارى لە شەڕى دژ بە کوردستان کرد، هێزى یەرموکى سوورى بە سەرکردایەتى سەرهەنگ فەهد شاعیر هاتەوە ناو خاکى عێراق، ئەم هێزە لە لیوایەک پێک دەهات نزیکەى ٤٠٠٠  سەرباز دەبوو. جگە لەم سوپایە پسپۆڕانى شەڕى پارتیزانى جەزائیرى و فڕۆکەوانانى یەمەنى ژوورووش بەشداریان لە شەڕەکەدا کرد، هەروەها پسپۆڕانى هێزى ئاسمانى سەر بە هیندستان و پاکستان بۆ مەبەستى زەویپێوانى لە ئاسمانەوە هەڵدەستان بە دروستکردنى نەخشەى (کانتۆرى)ى نوێى و دەستنیشانکردنى شیو و دۆڵ و لوتکەى چیاکان و شوێنى گوندەکان. هەروەها وڵاتانى ڕۆژئاوا وەک بەریتانیا، ئیسپانیا، ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا و ئەڵمانیا، وڵاتە عەرەبیەکانى وەکو میسر و وڵاتە ئیسلامییەکانى وەکو پاکستان و ئەوانى تر شاشنبەشانى حکومەتى عێراقى هاوکارى و چەکیان پێشکەش بە عێراق دەکرد.

 ئامادەکارییەکانی پێشمەرگە

سەرکردایەتى شۆڕشى کورد لە هەموو کوردستان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى هێرشکارى حکومەت و پێشهاتى نوێ، کەوتە خۆ ئامادەکردن و بەرەکانى شەڕى بەسەر ١١ ناوچە دابەشکردبوو، بۆ هەر ناوچەیەک سەرکردەیەک دیاریکرا، بۆ تەواوى دەڤەرى بادینان ئەسعەد خۆشەوى وەک سەرلەشکر دیاریکرا، عیسا سوار وەک فەرماندەى دەڤەرى زاخۆ، بۆ هەریەک لە ناوچەکانى ئاکرێ و شێخان حەسۆ میرخان دۆلەمەرى، دەڤەرى دهۆکیش بە عەلى خەلیل سپێردرا.

 ئەم هێرشەى سەر چیای مەتین دواى ئەوە هات کە سوپا و هێزەکانى حکومەت بۆ ماوەیەک ڕووبەڕووى بەرەنگارى سەختى شۆڕشگێڕان لە چیای پیرس و دەڤەرى بارزان بوونەوە، توانیان براوە بن و دەست بەسەر ناوچەکە دابگرن، بەم شێوەیە حکومەت پیلانى خۆى بە کۆتا نەهێنا هێزەکانى لە سوپا و بەکرێگیراوان درێژەى بە هێرشەکانیدا بەرەو ناوچەى ئامێدى بەڕێکەوت.

 پلان و ئامانجی سوپای دوژمن

حکومەت لەو هێرشە سەختەدا دوو ئامانجى هەبوو، یەکەم دەست بەسەرداگرتن و لە ناوبردنى بنکە و بارەگاى لەشکرى یەک کە بە فەرماندارێتى ئەسعەد خۆشەوى بوو و بارەگاکەى لە گوندى ئەدنێى ناوچەى بەروارى ژوورى بوو. دووەم گەمارۆدانى هێزەکانى پێشمەرگە بوو لە زاخۆ و دهۆک، بۆ ئەم مەبەستە حکومەتى عێڕاق لە چوار بەرەوە ئامادەکارى بۆ هێرشەکە کرد، بەرەى یەکەم لە (فڕۆکەخانەى بامەڕنێ – چیای مەتین – ڕۆژئاواى ناوچەى بەروارى ژوورى). بەرەى دووەم لە (فرۆکەخانى سەرى بامەرنێ) کە ئەم بەرەیە بە بەهێزترین بەرە دادەنرا، بەمەبەستى گەیشتن بۆ گوندى دەرگەڵ و ئەرەدنا بوو، کە نزیکترین ڕێگە بوو تا خۆیان بگەیەننە گوندى ئەدنێ، بەرەى سێیەم لە (سەرسنگ – ئەرەدنا – گوندى ناڤێڵا – چیای مەتین – گوندى شێلازا) بوو. کۆتا بەرەش کە بەرەى چوارەم بوو لە (ئامێدى – سەرى ئامێدى و چارچەلى – ناحیەى کانى ماسى) بوو، سەرەڕاى ئەو سوپا زۆرو زەوەندەى حکومەت، پاڵپشت بە ژمارەیەکى زۆرى جاشەکانى دۆسکى و زێبارى و شەرەفانى و ڕێکانى و بامەڕنى و ئێزیدى و ئاشوورى بەسەر هەرسێ بەرە دابەش ببوون کە زیاتر بۆ سەر ناحیەى بامەڕنێ بوو، هاوکات جاشەکانى بریفکانى و سورچى و هەرکى و گۆران بۆ سەر ئامێدى برابوون.

هێزەکانى حکومەتى عێراقى بە هاوکارى بەشێک لەو سوپا سوریەى کە پێشتر ئاماژەمان پێکرد، لە ٢٠ى ئابى ١٩٦٣دا بەرەو چیای مەتین پێشڕەویان کرد، کە مەتین کلیلى ناوچەى بادینانى کوردستانە.

 لەبەرەى یەکەم هێزەکانى حکومەت گەیشتنە گوندەکانى دهێ و بانکا و ئەرزێ، بەڵام نەیانتوانى بگەنە چیای مەتین، بەهۆى بەرگرى پێشمەرگەکان، لە بەرەى دووەم دواى دوو هەفتە لە کوشتار توانیان بگەنە گوندى دەرگەلێ، دواى ئەوەى زیانێکى زۆرى گیانیان لێکەوت، لە بەرەى سێیەم گەیشتنە گوندى شیلازا، لە بەرەى چوارەم گەیشتنە سەرى ئامێدى، لە بەرەى یەکەم و چوارەم هێزە هێرشبەرەکان نەیانتوانى لە ناوچەى بەروارى باڵا زیاتر بڕون، هەرچى بەرەى دووەم و سێیەمە گەیشتنە بەرزاییەکانى گابنێرک کە دەکەوێتە ناوڕاستى ناوچەى بەروارى باڵا لە نێوان هەردوو گوندى راڤینا و ئاسهێ.

لەو هەڵمەتە گەورەدا سەرەتا سوپاى عێراقى بیرى لە ڕووبەڕووبونەوەى سەختى شۆڕشێگێڕان نەدەکردەوە، بۆیە لە هەڵمەتى یەکەم بەبێ سوود وەرگرتن لە فڕۆکە و تۆپخانە هێرشیان دەست پێکرد، بەڵام هێزەکانى پێشمەرگە لە بەرەبەیانەوە تاکو نیوەڕۆ شەڕێکى گەرم و بەرگریەکى سەختییان کرد، ژمارەیەکى زۆرى سەرباز و جاش کوژران، دواى ئەو شکستە چاوەڕوان نەکراوە هەڵمەتى دووەمیان بە بۆردومانکردنێکى چڕ دەستى پێکرد و تەواوى سەنگەرەکانى پێشمەرگە بەر بۆردومانەکە کەوتن، هاوشانى تۆپبارانەکە ئێوارەى هەمان ڕۆژ لە ڕێگەى فڕۆکەوە بۆمبى قەدەغەکراو (ناپاڵمى تیزاب)ى بەکارهێنا، لە ئەنجامدا پێشمەرگەیەک بە ناوى یوسف مەحموود پێندرۆیی بەشێک لە جەستەکەى سووتا، دواى ئەو بۆردومانە چڕە سوپا و جاش بە توانا سەربازییە زۆرەکەیانەوە هێرشیان دەستپێکرد، هاوکات جگە لە هێزى نابەرابەرى هەردوولا بە ناچارى هێزەکانى پێشمەرگە لە گوندى بامەڕنێ پاشەکشەیان کرد، ڕۆژى دواتر گوندەکە سوتێنرا.

 شەڕ لەو ناوەدا ٤٥ ڕۆژى خایاند، پێشمەرگە داکۆکیەکى قارەمانانەى بێ وەستان کرد، لە دواجار هێزەکانى حکومەت توانیان چیای مەتینیان داگیربکەن، ئەوەش بووە مایەى پشێوى لە ناوچەکە و خەڵکەکە ترسێکى زۆریان لێنیشت، حکومەتى تورکیا بەمەبەستى چاودێرى سنوورى خۆى کەوتە ئامادەباشى، نەوەک خێزانە کوردەکان لە ترسى سوپاى عێراق بۆ ئەو دیوی سنوور ڕابکەن.  شایانى باسە پێشتر هەماهەنگى لە نێوان عێراق و تورکیا هەبوو بە مەبەستى لێدانى شۆڕشگێڕانى کورد.

جێگاى ئاماژەیە هەردوو سوپاى عێراقى و سورى لە شەڕەکەدا مامەڵەیەکى خراپیان لەگەڵ خەڵکى ناوچەکە دەکرد و بە هەر گوندێک تێپەڕبوونایە دەیاسووتاند و تاڵانیان دەکرد، بەتایبەتى هێزە سوریەکە دانیشتوانى گوندەکانیان ناچار دەکرد بە خۆیان گوندەکانیان بسووتێنن، ئەمەش کاردانەوەى لەلاى خەڵکى زۆربەى گوندەکان دروست کردبوو، کە ناچار بن گوندەکانیان جێبهێڵن ڕوو لە ناوچە ئازادکراوەکانى ژێر دەسەڵاتى شۆڕش بکەن.

دواى ئەوەى چیایى مەتین داگیرکرا، کۆبوونەوەیەک لە نێوان سەرکردەى هێزەکانى پێشمەرگە ئەنجامدرا و لە کۆبوونەوەکە بڕیاردرا، بە خۆ ڕێکخستنەوە و کۆکردنەوەى هێزەکانیان هێرشێکى گشتى بکەن، بۆ ڕزگارکردنەوەى چیای مەتین، پێویستى بە هەر چەند قوربانى گیانى بێت، ئەوەبوو ٤٠٠  پێشمەرگەى گیان بەخش سوێندیان خوارد، ئەگەر بە مەرگى خۆشیان بێت دەبێت مەتین لە دوژمن خاوێن بکەنەوە، لە شەوى ٤ لەسەر ٥ ى تشرینى یەکەمى ١٩٦٣، فەرماندە عیسا سوار و یارمەتیدەرەکەى عەلى هالۆ فەرمانى دەستپێکردنى هەڵمەتەکەیاندا، ئیتر شەڕێکى دژوار و سەخت ڕوویدا لە نێوان هەردوولا، ئەو شەڕە تا ڕۆژ بووە درێژەى کێشا و ئەنجامەکەى تێکشکانى تەواوى هێزەکانى عێراقى و ڕزگارکردنى چیای مەتین بوو.  جێگاى ئاماژەیە بەر لە دەسپێکردنى هێرشەکە، لەلایەن فەرماندەى مەیدانى شەڕەکە عیسا سوار لە ڕێگاى ناردنى بروسکەیەکەوە کە کەوتبووە دەست سوپاى عێراقى، لە بروسکەکەدا هاتبوو: "ئەمشەو ١٠٠٠ چەکدار لە هۆزى قشورى باکوورى کوردستان هێرش دەسپێدەکەین، پێمان ڕاگەیاندوون سەر بۆ ئێمە و ماڵیش بۆ ئەوان، ئێمەش ١٠٠٠ پێشمەرگەین، دەبینە ٢٠٠٠ پێشمەرگە"، بەمەش سوپا و جاشەکان تووشى ورە ڕووخان و سەرلێشێواوى هاتبوون.  دیارە ئەم بروسکەیە تاکتیکى شەڕ بووە لەلایەن فەرماندەى ناوبراوەوە بەکار هاتووە، بووە پاڵپشتێک بۆ سەرکەوتن و ڕووخاندنى دوژمن.

تۆمارکردنى ئەو داستانە مەزنە بە فەرماندارێتى و سەرپەرشتى ئەسعەد خۆشەوى  و عیسا سوار و عەلى خەلیل سێلکى بوو، هەروەها بە بەشدارى چەندین سەردەستە و پێشمەرگەى دیار، لەوانە حاجى حەیدەر ئەرگوشى، سلێمان حاجى بەدریا، سەعید خەلیل سێلکى، تەیمەز سێلکى، هاشم مێرۆزى، میکائیل سەلام ئەرگوشى، سەید ساڵح، عەریف دەروێش، حەمید ئەرگوشى، نزمى شوکرى، عەلى ساڵح ماواتى، سەلیم مەلا یەحیا و خالید دێزۆیی، جەمیلە سۆر، هاشم تاهیر ئەرگوشى، تەها شاهین ماواتى و چەندانى تر بوو، هەروەها دەبێت ئاماژە بەوە بکرێت زیانى گیانى هێزەکانى پێشمەرگە بە شەهیدبوونى ٣٧ پێشمەرگە و برینداربوونى ٨٠ پێشمەرگە تۆمار کرا، لەوانە جەمیل تۆفیق بامەڕنى ناسراو بە جەمیلە سۆر، مەلا ئەنوەر مائی، محەمەد ڕەشید سندى، محەمەد عیسا سوار سێلکى، ئیسماعیل نێروەیی، جەوهەر سێلکى، مستەفا سێلکى، باقى ئەحمەد سلێمان مێرۆزی، حاجى عیسا مێرۆزى، حسێن کێستەیی و چەندانى تر.

زیانى گیانى دوژمن بە جێهێشتنى لاشەى ١١٣ کوژراو کە لەنێوانیان سەربازى سوریش هەبوو، سەبارەت بە دەسکەوتەکانى شۆڕشى کورد،  دوو تۆپى چیایی ئەندازە ٧٥ ملم، لەگەڵ ٤٠٠ تفەنگ و ١٥ شەستیر، لەگەڵ فیشەک کەلوپەلى سەربازى زۆر.

ئەنجامى سەرکەوتنى ئەم داستانە بووە هۆى بەرزبوونەوەى ورەى پێشمەرگە لە هەموو بەرەکانى شەڕ، ئێدى ئەو چیایە لە دەستى پێشمەرگە تاکو ساڵى ١٩٧٤ بەدەستى پێشمەرگە مایەوە.

سەرچاوەکان:

١- شیرزاد زکریا محمد، الحرکة القومیة الکردیة في كوردستان العراق 8 شباط 1963 – 17 تموز 1968، دار سپيريز للطباعة والنشر، دهوك، 2006، ص 147.

٢- روژین چلبى منیر، زاخۆ 14ى تیرمەها 1958 – 6ى ئادار 1975، سەنتەرێ زاخۆ بۆ ڤەکۆلینێن کوردى، زاخۆ، 2018، ل 212 – 213.

٣- شەوکەت مەلا ئیسماعیل حەسەن، رۆژانێ لە مێژووى شۆڕشى ئەیلول، چاپى دووەم، نووسینگەى تەفسیر، هەولێر، 2006، ل 168.

٤- مەسعود بارزانى، بارزانى و بزووتنەوەى ڕزگاریخوازى کورد، بەرگى سێیەم، بەشى یەکەم، چاپخانەى وەزارەتى پەروەردە، 2004، ل 116.

٥- هوژین مسعود سەرنى، شورەشا ئیلونێ ل دەڤەرا بەهدینان 1961 – 1975، سەنتەرى زاخۆ بۆ ڤەکۆلینێن کوردى، 2018، ل 118.

٦- رجب جمیل حبیب، ئامێدى (العمادیة) 1921 – 1975، مطبعة هەوار، دهۆک، 2012، ص 260.

٧- ئەرشیفی دەستەی ئینسکلوپیدیای پارتی دیموکراتی کوردستان.

٨- د. عبدالفتاح علي البوتاني، منطقة بادينان 1925 – 1970 دراسة في الوقائع و التطورات السياسية، الجزء 2، مطبعة جامعة صلاح الدين، اربيل، ص 223.