بێجان جندۆ عەلی، پێشمه‌رگه و هه‌ڤاڵی بارزانی بۆ یەکێتی سۆڤیەت، لە پێشمەرگایەتیدا سەرقۆڵ بووە و دواتریش بووە بە فەرماندەى بەتالیۆن، پاش گەڕانەوەى لە یەکێتى سۆڤیەت بووە بە مامۆستاى زانکۆ لە بەغدا، ساڵى ١٩٧٩ لە گوندى هودەر شەهید بووە.
ژیاننامە
بێجان جندۆ عەلى، ساڵی ١٩٢٦ له گوندی هودەر لە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان له‌دایكبووه. له یه‌كێتی سۆڤیەت خوێندوویه‌تی، هه‌ر له یه‌كێتی سۆڤێت ژیانی هاوسه‌ری له‌گه‌ڵ خاتوو ڕۆزا ئه‌لیكساندر كه خه‌ڵكی ئۆكرانیایه پێكهێناوه، خاوه‌نی دوو كچ بوونه به‌ناوه‌كانی ئیركه و ئاسیا، توانی بڕوانامه‌ی به‌كالۆریۆس له زانكۆی تاشقه‌ند-ئه‌كادیمیای پۆله‌تیكی یه‌كێتی سۆڤێت وەربگرێت، مامۆستای زمانی ڕووسی بووە له زانكوی به‌غدا، هەروەها له زانكۆی مسته‌نسه‌ریه و ئه‌سكه‌نده‌ریه و له كۆلێژی عه‌سكه‌ری له به‌غدا وانه‌یان به ئه‌فسه‌ره عێراقییەکان ده‌دایه‌وه. خێزانه‌كه‌شى بووەتە فه‌رمانبه‌ر، ڕۆزاى خێزانی له ساڵی ١٩٦٣ له‌لایه‌ن ڕژێمی به‌عس، به تۆمه‌تی ئه‌وه‌ی هاوسه‌ره‌كه‌ی یاوه‌ری مسته‌فا بارزانی و پێشمه‌رگه بووه، بەردەوام ئازاریان داوە، تا بە ناچارى گەڕاوەتەوە بۆ یه‌كێتی سۆڤێت، ساڵی ١٩٧٠ بۆ جاری دووه‌م ژیانی هاوسه‌ری له‌گه‌ڵ خاتوو سه‌عدیه حسێن كه‌ریم كه خه‌ڵكی هه‌ولێره پیكهێناوە. ساڵی ١٩٧٤ ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئێران و له نه‌غه‌ده نیشته‌جێ ده‌بێت، بێجان نفوس و ڕه‌گه‌زنامه‌ی بۆ خۆی و خێزان و منداڵه‌كانی ده‌رهێنا، هه‌ر له گوندی خۆیان كشتوكاڵی له‌سه‌ر زه‌وی ئاغا ده‌كرد، چونكه خۆی زه‌وی نه‌بوو و تا شەهید بوو ئەوە کارى بوو.
خەباتنامە
بێجان، له ٣ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له گوندی سمایل ئاغا لە ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان بووەتە یاوەرى بارزانى و به‌شداریی ڕێڕه‌وی به‌ره‌و یه‌كێتی سۆڤێتی كردووه و له شه‌ڕه‌كانی ڕێڕه‌و به‌شداربووه، دواى سەختى و ماندووبوونێکى زۆر، لە ١٨ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له ڕووباری ئاراس كه ده‌كه‌وێته سنووری نێوان ئێران و یه‌كێتی سۆڤیەت، بەرەو سۆڤیەت پەڕیوەتەوە.
دوای گەیشتنیان بە یەکێتی سۆڤیەت، لە ١٩ی حوزه‌یرانی ١٩٤٧ له‌گه‌ڵ گشت هه‌ڤاڵانی لە شاری "نه‌خچه‌وان"ی کۆماری ئازه‌ربایجان بۆ ماوه‌ی چل ڕۆژ له كۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌رئاوەڵا كه به ته‌لی دڕكاوی ده‌ورەدرابوو، دانران و له‌لایه‌ن کۆمەڵێک سه‌ربازه‌وە پاسه‌وانییان لێده‌كرا و له ڕووی خۆراك و پۆشاك و هاتوچۆوە وه‌كو دیلی شه‌ڕ مامه‌ڵەیان له‌گه‌ڵدا كراوە. دواتر له‌سه‌ر بڕیاری حکوومەتی سۆڤیەت به‌سه‌ر ناوچه‌كانی ئاغدام و لاچین و ئایولاخ و کەلبەجەر له كۆماری ئازه‌ربایجان دابەشکران. له ١٠ی كانوونی یه‌كه‌می ١٩٤٧ گواستراونه‌ته‌وه بۆ سەربازگەیەک لەسەر دەریاى خەزەر لە باكۆى پایتەختى كۆماری ئازه‌ربایجان و له ٢٣ی هەمان مانگدا جلوبەرگی سه‌ربازییان پێدراوه و به سه‌رپه‌رشتی ئه‌فسه‌رانی كۆماری ئازه‌ربایجان ڕۆژانه هه‌شت كاتژمێر مه‌شقی سه‌ربازییان پێ کراوە. لەهەمان کاتدا ڕۆژانە بۆ ماوەی چوار کاتژمێر لە لایەن هەندێک لە هەڤاڵەکانیانەوە کە خوێندەواریان هەبوو وانەی فێربوونی زمانی کوردییان پێگوتراوەتەوە.
پاش مامەڵەى خراپى جەعفەر باقرۆڤ لەگەڵ هەڤاڵانى، بڕیاردەدرێت کەمپە سەربازییەکەى له ٢٩ی ئابی ١٩٤٨ له كۆماری ئازه‌ربایجانەوە بگوازێتەوە بۆ كۆمه‌ڵگای چرچوك لە نزیك "تاشكه‌ند"ی پایته‌ختی كۆماری ئۆزبه‌كستان و له‌وێش لە مه‌شقی سه‌ربازی بەردەوام دەبن.
لە ئاداری ١٩٤٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به شێوه‌ی ده‌سته و تاخم به شه‌مه‌نده‌فه‌ر به‌سه‌ر گونده هه‌ره‌وه‌زییه‌كانی یەكێتی سۆڤیەتدا دابه‌شكران و له كێڵگه‌ی كۆلخۆزه‌كان (ئەو زەویانەى خەڵک بە کرێ لە حکومەت دەیگرتنەوە و دواتر بەشى حکومەتیان دەدایەوە) كاریان ده‌كرد.
دواى هەوڵێکى زۆر و ناردنى چەندین نامە لەلایەن جەنەڕاڵ بارزانییەوە بۆ ستالین، دواجار نامەیەک دەگاتە دەست ستالین کە تێیدا بارزانی باسى دەردەسەرییەکانى هەڤاڵانى خۆی تێدادەکات و ئەویش دەستبەجێ بڕیارى پێکهێنانى لێژنەیەک دەدات بۆ لێکۆڵینەوە لە بارودۆخى هەڤاڵانى بارزانى و دواجار بڕیارى لێژنە ئەوە دەبێت کە هەموویان لە شارى ڤریڤسکى کۆبکرێنەوە، بۆیە ناوبراو لە تشرینی دووه‌می ١٩٥١ دەچێتە شاری ڤریڤیسكی لە سۆڤیەت.
ساڵى ١٩٥٨ کۆمارى عێراق بە سەرۆکایەتى عەبدولکەریم قاسم دادەمەزرێت، ناوبراو له ١٦ی نیسانی ١٩٥٩ له‌گه‌ڵ هه‌ڤاڵانی به که‌شتیی گرۆزیا له ڕێی به‌نده‌ری به‌سڕەوە له باشووری كۆماری عێراق گه‌ڕاوه‌ته‌وه كوردستان.
له ئابی ساڵی ١٩٦٢ به‌شداری شۆڕشی ئەیلوولی كردووه و سه‌رقۆڵ بووه، ساڵی ١٩٧٤، له دوای سه‌ید عاسی سه‌ید محه‌مه‌د، بۆ ماوه‌ی چه‌ند مانگێك بووەتە فەرماندەى به‌تالیۆنی ٦ی هێزی باڵه‌ك، به‌شداری شه‌ڕه‌كانی زارگه‌لی و گۆڕه‌زى كردووه، به‌شداری خولی توپخانه‌ى كردووه و له شۆڕشی ئەیلوول ڕه‌سه‌دی داده‌نا، به‌شداری شه‌ڕه‌كانی ده‌شتی هه‌ولێر، كۆیه، ڕانیه و قه‌ڵادزێ و شه‌ڕه‌كانی ناوچه‌ی بادینانیشی كردووه.
ساڵی ١٩٧٩ له‌لایه‌ن دكتۆر قاسملۆ نامه‌یه‌كی بۆ دێـت و داوای لێدەکات، لەبەر پێویستیان پێى، په‌یوه‌ندی به حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران بكات. دواتر ناوبراو ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گوندی هۆده‌رێ بۆ بینینی منداڵه‌كانی و حكوومه‌تی ئێران زانیوه كه بێجان هاتووەته هوده‌ر، شه‌ڕ له نێوان حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و كۆماری ئیسلامی ئێران ڕوودەدات و بێجان شه‌هید دەبێت و هه‌ر له گوندی خۆیان به‌خاك دەسپێردرێت.
سەرچاوە:
ئەرشیفی دەستەی ئینسکلۆپیدیای پارتی دیموکراتی کوردستان.
