سەرهەڵدانى شۆڕشی ئەیلوول و تەقینەوەى ناڕەزایی کورد لە هەمبەر بێ بەڵینى ڕژێمى عبدولکەریم قاسم (١٩٥٨-١٩٦٣)، وایکرد کە لە ماوەى چەند مانگێک چەندین شاروشارۆچكەى باشوورى کوردستان بکەوێتە دەستى پێشمەرگە و لەلایەن شۆڕشەوە بەڕێوەببرێن، هێزى پێشمەرگەى کوردستان دواى دەست بەسەرداگرتنى بریفکان و ئەتروش و شێخان تا مەقلوب و ناوچەى ئێزیدیەکان و گۆرانەتى، بەرەو ناوچەکانى دەڤەرى ئاکرێ کەوتەڕێ، کە بەشێکى زۆر چەکدارى بەکرێگراوى تێدا کۆ ببوونەوە و ببوونە مایەى گێچەڵ و سەرئێشە بۆ دانیشتوانى ناوچەکە، وێڕاى ئەوەش سەرکردایەتى ویستى ئەوەى هەبوو کە چالاکییەکانى شۆڕش بگەیەنێتە تەواوى ناوچەکانى کوردستان.
هێزى پێشمەرگە لەو هەڵمەتەى فراوانکردنى بازنەى شۆڕش لە ناوچە جیاوازەکانى کوردستان توانیان دەستبگرن بەسەر دەشتى نەهلێ و گوندەکانى دەڤەرى زێباری و قەزاى دینارتە تا دەگاتە سەری ئاکرێ و گەڵی بێخمە، بوونى فەوجێکى پۆلیس لە ناوەندى ناحیەى نەهلێ نەیتوانى بەرەنگارى پێشمەرگە ببێتەوە و سوپاش بەدەنگیانەوە نەهات، بۆیە بە ناچارى بەرەو ئاکرێ ڕایانکرد. سەرجەم دەزگا کارگێڕی و سەربازى و پۆلیس و چەکدارانى بەکرێگیراو (جاش)ى حکومەت ناوچەکەیان بەجێ هێشت و لە ئاکرێ خۆیان گرتەوە، تەنها لە سەری ئاکرێ پێکدادانێکى کەم ڕوویدا کە کاریگەرى ئەوتۆى نەبوو لەسەر پێشڕەوییەکانى پێشمەرگە، بەڵام فڕۆکە جەنگییەکان بۆردومانێکى توندى پێشمەرگەیان کرد، بەو هۆیەوە شەهیدبوونى هەشت پێشمەرگەى لێکەوتەوە.
بارزانى ڕێبەرى شۆڕش لەوێوە بۆ ڕێکخستى بەرەکانى شەڕ و بەڕێوەبردنى ناوچەکە فەرمانى کرد کە حسۆ میرخان دۆڵەمەری ببێتە فەرماندەى هێزى شێخان و ئاکرێ و بارەگاى لە ئەشکەوتى شەرمن دامەزراند، ژمارەى لەشکرەکەى گەیشتە ٤٠٠ پێشمەرگە چونکە شۆڕش ببووە جێگاى هەڵچنینى هیوا و ئومێدى دواڕۆژى خەڵکى دڵسۆز بۆ ڕزگارى نیشتیمان، بۆیە پەیتا پەیتا ڕۆژانە ژمارەیەکى زۆر پەیوەندیان بە ڕیزەکانى شۆڕشەوە دەکرد و چەکى پێشمەرگایەتیان دەکردە شان، هەروەها مەلاشنی بێداروونى و عومەر ئاغا دۆڵەمەرى وەک بەرپرسى سەری ئاکرێ دەستنیشان کران، دواى ئەوە بارزانى خۆى و هێزەکەى بەرەو دەڤەرى سۆران بەڕێکەوتن.
لە مانگى نیسانى ١٩٦٢ تا تەممووزى هەمان ساڵ ڕۆژانە شەڕوپێکدادان لە سەری ئاکرێ و دەوروبەرى بەردەوامى هەبوو، لەو ماوەیەدا ئەو ناوچەیە ببووە لانەى چەندین داستانى مەزن و بەرگریکردنى پێشمەرگە لە دەستکەوتەکانى شۆڕش، هەر لە سەری ئاکرێ تا گەڵى زەنتا و ئەشکەوتى شەرمن، تا دەگاتە دەوروبەرى مرێبا و بریفکان و باعەدرێ و دەوروبەرى دهۆک ڕۆژانە دەکەوتنە بەر پەلامارى سوپا و چەکدارە بەکرێگیراوەکان و بۆمبارانى فڕۆکە.
لە ٣ى ئایارى ١٩٦٢ هێزیکى گەورەى سوپا و پۆلیسى گەڕۆک و ٢٠٠٠ چەکدارى بەکرێگیراو (جاش)ى هەرکى و سورچى و زێبارى، بە پاڵپشتى ١٢ زرێپۆش لەژێر ئاگرى تۆپباران و بۆردومانى فڕۆکەى مێگ و هەموو جۆرە چەکێک، لە دەوروبەرى ئاکرێ هێرشیان کردە سەر سەنگەرەکانى پێشمەرگە لە نزیک گوندەکانى خرپێ، شوش، شەرمن و باکرمان و ئاگریان لە گوندى سماقۆک و دەوروبەرى بەردا و نزیکە ١٠ هاوڵاتى ژن و منداڵ بوونە قوربانى و شەهید بوون، بەڵام بەهۆی ئاشکرا بوونى پلانەکەیان لە ڕێگەى بروسکە و پەیوەندییەکانى حکومەتەوە بە سەرکردە سەربازیەکانیانەوە، پێشمەرگە توانى ڕووبەڕوویان ببێتەوە و کوشتارێکى زۆریان لێ بکەن و شکست بە هێرشەکەیان بێنن و بیانگەڕێنەوە شوێنى پێشوویان.
دیارە حکومەت لەم هێرشەدا مەبەستی بووە کە دەستی بگاتە ناوچەى بارزان و سنوورێک دابڕێژێ لە نێوان سۆران و بادینان و لەیەکتریان داببڕێ، جگە لەوەش پێی وابوو کلیلى گەیشتنیان بە بارزان سەری ئاکرێ و گەڵی زەنتا تا بێخمەیە، تاوەکو لەو ڕێگەیەوە بتوانێ زەبرێکى کوشندە لە شۆڕش بدات و پەکى بخات. بەڵام نەک نەیتوانى پلانەکەى جێبەجێ بکات و دەستى بە چیا و گرد و دۆڵەکانى ناوچەکە بگات بەڵکو دووچارى زەرەر و زیانێکى ئێجگار گەورە بوو، تەنانەت زاتى ئەوەشیان نەمابوو کە جارێکى دیکە خۆیان لە قەرەى پێشمەرگە بدەنەوە، بۆیە بۆ ڕاست کردنەوەى شکستەکانیان پەنایان دەبردە بەر بۆردومانکردنى سەنگەرەکانى پێشمەرگە و لادێ و ئاواییەکان، شایانى باسە هێزى پێشمەرگە سەرەڕاى ڕووبەڕووبوونەوەى شەڕ و بەرگرى دەستە و مەفرەزەى پارتیزانیشیان ڕێکخستبوو لە ناو قوڵایی حکومەت دەستیان لە قافلە و بنکە و بارەگانیش دەوەشاند.
لە یەکێک لە چالاکییە پاتیزانیەکان بریتى بوو لە هێرش کردنە سەر قەڵاى ئاکرێ، کە فەرماندە مەلا شنێ بێداروونى بڕیاریدا هەر هێزێک سێ پێشمەرگە ئاماد بکات بۆ ئەنجامدانى چالاکییەکە، دواى ئەوى خۆیان گەیاندە شوێنى مەبەست گەمارۆی قەڵایاندا و شەڕێکى شەش سەعاتی لە ١٠ى شەو تا ٤ى بەیانى لەگەڵ ئەو هێزەى ناو قەڵاکە بەردەوام بوو بەڵام بەرلەوەى ڕۆژ بکاتەوە پێشمەرگەکان گەڕانەوە شوێنى خۆیان.
لە ١٠ى ئایارى ١٩٦٢ لەبەرى بەیانیەوە هەتا ئێوارەیەکى درەنگ فڕۆکە بۆمبهاوێژەکان و فڕۆکەى دیکەى هێرشبەرى جەنگى بە چڕى بۆردومانى سەنگەرەکانى پێشمەرگەیان کرد، لە دەوروبەرى گوندەکانى دۆڵى نەهلە و شوش و شەرمن و گوندک و باکرمان، لە ئەنجامدا زەرەر و زیانێکى زۆرى بە ئاوایی ناوچەکە گەیاند و سێ پێشمەرگەش شەهید بوون و ٧ی دیکەش بریندار بوون.
لە ئەنجامى ئەو شەڕانەدا زیانەکانى دەوڵەت بەجۆرێک زۆر بوون کە لاشەى کوژراوى دەیان سەرباز لە مەیدانى شەڕەکاندا بەجێ مابوون و کەوتبوونە بەر دەستى پێشمەرگە بۆیە ورەى سەربازەکان لەوپەڕى ڕووخان و داتەپین دابوو کە تواناى بەرگریشیان تا ڕادەیەکى زۆر لاواز ببوو.
لە ٨ى شوباتى ١٩٦٣ بەعسیەکان بە سەرۆکایەتى عەبدولسەلام عارف کودەتایان بەسەرعەبدولکەریم قاسمدا کرد و حکومەتى ناوبراویان ڕووخاند، بۆ ماوەى سێ مانگ شەڕ وەستێندرا و وتووێژ لە نێوان شۆڕش و بەعسیەکان دەستى پێکرد، بەڵام هیچ ئاکامێکى ئەرێنى لێ نەکەوتەوە بەڵکو لە ١٠ی حوزەیرانى ١٩٦٣جارێکى دیکە هێرش و پەلامارەکانى حکومەتى عێراق بۆ سەر ناوچەکانى شۆڕش دەستى پێکردەوە، بەڵام ئەم جارەیان بە تەکنیکى جیاوازتر و پلانێکى وێرانکەرتر سوپاى عێراق خۆى بۆ شەڕى کورد تەیار کرد، ئەویش بریتى بوو لە پەنا بردنە بەر وڵاتى سوریا کە بەهانایانەوە بێت و سنوور ببەزێنن، بۆ ئەوه‌ى بتوانن لەماوەیەکى کورت کۆتایی بە شۆڕشى کورد بهێنن.
ئەمە بوو بەپێی ڕێککەوتنێکى نێوان هەردوو دەوڵەت ٤٠٠ سەربازى هێزى یەرموکى سورى (قوات یرموک سورى) بە فەرماندەیی سەرهەنگ فەهد ئەلشاعر هاتنە ناو خاکى کوردستان و بنکەى سەرەکیان لە زاخۆ دانا و بەشدارى هەڵمەتە سەربازییەکانى سەر ناوچەکانى شۆڕشیان کرد لە ئاکرێ و شوێنەکانى تر، هێرشێکى بەربڵاویان بۆ سەر سەنگەرەکانى پێشمەرگە دەست پێکردەوە، پێشمەرگەش بڕیاریدا کەوا شەڕى مان و نەمان بکات، ئەوەبو توانى زەبرى گەورەیان لێ بوەشێنێ و بەرەو دواوە بکشێنەوە.
بەڵام هەر دواى یەک هەفتە جارێکى تر هێرشێکى فراوانتریان هێنایەوە و پێشمەرگەش لە بەرگریکردن بەردەوام بوو، هەرچەند لەو هێرشەدا سوپاى دوو دەولەتەکە ٩٦ کوژراوى سەرباز و بەکرێگیراوى هەبوو لەگەڵ ١٣٢ بریندار و ژمارەیەک دیل، لە هێزى پێشمەرگەش ٥ شەهید و ١٧ بریندار هەبوون. بەڵام بەهۆى کەم بوونى فیشەک و تەقەمەنى و ماندووبوونى پێشمەرگە لە شەڕى چەند مانگى ڕابردوو، جگە لەوەش لەبەرچاوگرتنى بەرژەوەندى هاوڵاتیان کە چیتر زەرەر و زیانیان بەر نەکەوێ هەڵوێستێکى دیکەى پێشمەرگە بوو، لەلایەکى دیکەش بەرەنگاربوونەوەى سوپاى دوو دەوڵەت لە یەک کاتدا کارێکى زۆر ئەستەم بوو، بۆیە بڕیار درا کەوا لە بەرزاییەکانى سەری ئاکرێ بکشێنەوە دواوە و لە چیاى پیرس سەنگەرەکانیان قایم بکەن و هێڵێکى بەرگرى بەهێز دابنێن.
سه‌رچاوه‌كان:
١- مسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنەوەى ڕزگاریخوازی کورد، بەرگی سێیەم، بەشی یەکەم، شۆڕسی ئەیلوول ١٩٦١-١٩٧٥، چ: یەکەم ٢٠٠٤.
2- شەوکەت مەلا ئیسماعیل حسن، ڕۆژانێ لە مێژووى شۆرشى ئەیلوول، چاحى یەکەم، هەولێر، ٢٠٠٧.
3- غازى عادل گەردى، پێشمەرگەیەک لە خزمەت ڕێبازى بارزانیدا حەجى بیڕۆخى، بەرگى یەکەم چاپى دووەم، تورکیا، ٢٠٢١.
٤- هۆژین مەسعود سەرنى، شورەشا ئیلونێ ل دەڤەرا بەهدینان ١٠٦١- ١٩٧٥، چاپى یەکەم، ٢٠١٨.
٥- وەلى زبێر هۆستانی، چەند ڕووداو و بەسەرهاتێک لە شۆرش و ڕاپەڕینەکانى بارزاندا، چ: یەکەم، چاپخانەى ڕۆژهەڵات، هەولێر، ٢٠١٧.
٦- ئارى کەریم، چەند لاپەڕەیەکى زیندوو لە شۆرشى ئەیلوولدا، چاپخانەى خەبات، دهۆک ١٩٩٩.
٧- ئیبراهیم جلال، باشووری كوردستان و شۆڕشی ئه‌یلوول، بنیاتنان و هه‌ڵته‌كاندن، 1961-1975.چاپی چواره‌م، 2021.
٨-حاجى میرخان دۆڵەمەرى، گەڕان بەدواى دادپەروەریدا، بەرگى یەکەم، چاپى دووەم، چاپخانەى اسراء، تاران، ٢٠٢١.
